آداب و شرایط استجابت
الف) دعا از روى خوف و طمع: «وَادْعُوهُ خَوْفًا وَطَمَعًا إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِّنَ الْمُحْسِنِینَ»(683) خداوند را از روى ترس و طمع بخوانید به درستى كه رحمت خدا به احسان كنندگان نزدیك است.
ب) دعا از روى تضرع و در پنهانى «ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْیَةً »(684)
ج) ایمان و عمل صالح «وَیَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَیَزِیدُهُم مِّن فَضْلِهِ»(685) و درخواست كسانى را كه ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند اجابت مى كند و از فضلش بر آنها مى افزاید.
د) اخلاص «فَادْعُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ»(686) تنها خدا را بخوانید و دین خود را براى او خالص كنید.
ه) وفا به عهد الهى «أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِكُمْ»(687) به عهد من وفا كنید به عهد شما وفا خواهم كرد.
مرحوم علامه طباطبایى در ذیل آیه شریفه «اذا سألك عنى عبادى» مى فرماید: این آیه شریفه موضوع دعا را با بهترین مضمون و شیواترین اسلوب مطرح كرده است و نكات دقیقى در آن به كار رفته كه از اهمیت فوق العاده استجابت دعا حكایت مى كند.
1. اساس سخن در این آیه بر سخن خداوند از متكلّم وحده نهاده شده و هیچگونه غیبت ومانند آن در آن منظور نشده واین اهمیت مطلب را مى رساند.
2. تعبیر خداوند متعال به (عبادى) (بندگانم) به جاى (الناس) بر عنایت و رأفت خداوند نسبت به بندگان خویش دلالت دارد.
3. در پاسخ، واسطه را حذف نموده ومستقیماً خود جواب فرموده به جاى اینكه بفرماید: «اذا سألك عبادى عنى فقل انى قریب» فرموده است «فانّى قریب»
4. پاسخ را با كلمه (انّ) (فانّى) مورد تأكید قرار داده است.
5. موضوع قرب به خدا با وصف (قریب) آمده كه دلالت بر ثبات و دوام این قرب دارد.
6. موضوع اجابت دعا به صورت جمله فعلیّه و بافعل مضارع (اجیب) آورده شده كه دلالت بر استمرار و تجدد مى كند.
7. اجابت دعا به جمله (اذادعان) مقید شده یعنى در صورتى كه مرا بخواند و این قید چیزى بر اصل مطلب نیست چون فرض كلام خواندن خداست و این نشان گر آن است كه دعاى دعاكنندگان بدون هیچ قید و شرطى مورد پذیرش قرار مى گیرد. این نكته نیز از آیه شریفه «ادعونى استجب لكم» به دست مى آید.
هر یك از این نكات به نوبه خود بر شدت عنایت به امر دعا دلالت دارد و از خصوصیات این آیه شریفه آن است كه با همه اختصارش هفت مرتبه ضمیر متكلم در آن تكرار شده است.
فخر رازى گوید: انسانى كه دعا مى كند، مادامى كه ذهن او به غیر خدا مشغول است در حقیقت دعا نمى كند لذا هرگاه انسان از تمام اسباب قطع علاقه كرد آن گاه قرب و نزدیكى حاصل مى شود و هرگاه به خودش توجه داشته باشد به خداوند نزدیك نیست، چون همین توجه به نفس، انسان را از خدا دور مى كند از این جا معناى قرب به خدا در پرتو دعا كه عبارت است از قطع علاقه از همه چیز و فقط توجه به خداوند روشن مى شود.
مرحوم فیض كاشانى گوید:
گفتم كه روى خوبت از ما چرانهانست
گفتاتوخودحجابى ورنه رخم عیان ست
گفتم فراق تا كى گفتا كه تا تو هستى
گفتم نفس همین است گفتاسخن همانست
سعدى گوید:
دوست نزدیك تر از من به من است
وین عجب تر كه من از وى دورم
دعا در روایات
1. فضیلت دعا: رسول گرامى اسلام صلى الله علیه وآله وسلم مى فرماید: دعا كردن برتر است از قرائت قرآن. «الدعاء افضل من قرائة القران»(688) و نیز مى فرماید: دعا سلاح مؤمن و ستون دین و نور آسمان و زمین است. «الدعاء سلاح المؤمن و عمودالدین و نورالسموات و الارض»(689) حضرت على علیه السلام مى فرماید: بهترین سلاح دعا نمودن است «نعم السلاح الدعاء»(690).
امام صادق علیه السلام مى فرماید: دعا كردن نفوذش بیشتر از نوك نیزه است «الدعاء انفذ من السنان»(691) حضرت على علیه السلام مى فرماید: عالم ترین مردم كسى است كه بیشتر دعاء و سؤال مى كند «اعلم الناس باللَّه اكثر هم له مسئلة»(692)
2. دفع بلاء به وسیله دعا: قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «ادفعوا ابواب البلاء بالدعاء»(693) به وسیله دعا، درهاى گرفتارى ها را به روى خود ببندید.
3. تمام نیازها را باید از خداوند خواست: قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «لیسأل احدكم ربه حاجته كلّها حتى یسأله شسع نعله اذا انقطع»(694) هر یك از شما نیاز خود را از خداوند بخواهد حتى اگر بند كفش او پاره شود. «یا موسى سلنى كلّ ما تحتاج الیه حتى علف شاتك و ملح عجینك»(695) اى موسى! همه نیازها حتى علف گوسفند و نمك غذاى خود را از من بخواه.
4. شرایط اجابت دعا:
1. معرفت خداوند: قال قوم للصادق علیه السلام: «ندعوا فلایستجاب لنا؟ قال لانّكم تدعون من لاتعرفونه»(696) گروهى به امام صادق علیه السلام گفتند: ما دعا مى كنیم و مستجاب نمى شود حضرت فرمود: كسى را مى خوانید كه به او شناخت ندارید.
2. عمل شایسته: قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «یكفى من الدعاء مع البرّ ما یكفى الطعام من الملح»(697) با عمل نیك، دعا به اندازه نمك براى طعام كفایت مى كند.
3. غذاى حلال: قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: « - لمن قال له اُحبّ ان یستجاب دعائى - طهر مأكلك و لا تُدخل فى بطنك الحرام»(698) پیامبر به كسى كه عرض كرد: دوست دارم دعایم مستجاب شود؛ فرمود: غذاى خود را پاك كن و از حلال استفاده كن و حرام را در شكم خود داخل نكن.
4. حضور قلب: قال الصادق علیه السلام: «ان اللَّه لا یستجیب دعاء بظهر قلب ساه فاذا دعوت فاقبل بقلبك ثم استیقن بالاجابة»(699) امام صادق علیه السلام فرمود: دعاى كسى كه قلب او متوجه خدا نیست مستجاب نمى شود؛ هرگاه خدا را خواندى با قلب خود به خدا رو بیاور آن گاه یقین به اجابت داشته باش.
آداب دعا
1. توجّه به اوقات شریفه مانند: روز عرفه، ماه رمضان، روز جمعه و سحر.
2. توجّه به احوال شریفه مانند: زمانى كه مجاهدان در برابر دشمن آماده نبرد مى باشند. وقت نزول باران، بین اذان واقامه، بعد از نماز و قرائت قرآن.
3. دعا را رو به قبله انجام دهد ودست هاى خود را به طرف آسمان بلند كند.
4. صداى خود را پایین آورَد به گونه اى كه فریاد نكشد و زیاد آهسته نیز دعا نكند.
5. با حال تضرّع و خشوع دعا كند.
6. در دعا اصرار كند.
7. با نام خدا و ذكر خدا دعا را شروع كند.
8. قبل از دعا خداوند را تمجید كند.
9. به پیامبر و آل او صلوات بفرستد.
10. به پیامبر و امامان علیهم السلام توسّل پیدا كند.
11. قبل از دعا دو ركعت نماز بخواند.
12. دعا را كوچك نشمارد.
13. در میان جمعیت و همراه با آنان دعا كند.
14. در حال دعا گریه و زارى نماید.
15. در دعا و در خواست از خداوند بلند نظر و با همّت باشد.
16. به گناهان خود اعتراف كند.
17. براى همه مؤمنان دعا كند و دعایش عمومى باشد.
18. با اطمینان و یقین به اجابت دعا كند.
19. از گناهان توبه نماید و مظالم بندگان را رد كند.
20. از همه انسان ها قطع امید كند.(700)