دعا و نیایش
یكى از اهداف مهمّ تربیت در قرآن كریم، نیایش است. دعا و درخواست از خداوند را مى توان گرایش روحى انسان به مبدأ هستى دانست كه به صورت تضرّع و درخواست و طلب نصرت بروز مى كند. دعا و خواستن قلبى، حالتى عرفانى است كه در آن وجود انسان مجذوب خداوند مى گردد.
استاد شهید مرحوم مطهرى مى گوید: دعا هم طلب است هم مطلوب، هم وسیله است و هم غایت هم مقدّمه است و هم نتیجه اولیاى خدا هیچ چیز را به اندازه دعا خوش نداشتند. همه خواهش هاى خویش و آروزهاى دل را با محبوب واقعى در میان مى گذاشتند و بیش از آن اندازه كه به مطلوب هاى خود اهمیت مى دادند به خود طلب و راز و نیاز اهمیت مى دادند، هیچ گونه احساس خستگى و ملالت نمى كردند اگر دعا از حدّ لقلقه زبان بگذرد و دل با زبان هماهنگى كند و روح انسان به اهتزاز آید، یك روحانیت بسیار عالى دارد مثل این است كه انسان خود را غرق در نور مى بیند.(679)
دعا در قرآن
1. دعا یك نوع عبادت است. «وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَكُمْ ۚ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ»(680) پروردگار شما گفته است: مرا بخوانید تا دعاى شما را اجابت كنم كسانى كه از عبادت من تكبر مى ورزند به زودى با ذلّت وارد دوزخ مى شوند.
2. اگر دعا نبود خداوند به انسان ها اعتنا نمى كرد. «قُلْ مَا یَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّی لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ»(681) بگو: پروردگار من به شما اعتنا نمى كند اگر دعاى شما نباشد.
3. خداوند دعاها را مستجاب مى كند. «وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ ۖ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ...»(682) هرگاه بندگان من از تو سؤال كنند درباره من، به درستى كه من نزدیك هستم و خواسته دعا كننده را اجابت خواهم كرد.
آداب و شرایط استجابت
الف) دعا از روى خوف و طمع: «وَادْعُوهُ خَوْفًا وَطَمَعًا إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِّنَ الْمُحْسِنِینَ»(683) خداوند را از روى ترس و طمع بخوانید به درستى كه رحمت خدا به احسان كنندگان نزدیك است.
ب) دعا از روى تضرع و در پنهانى «ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْیَةً »(684)
ج) ایمان و عمل صالح «وَیَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَیَزِیدُهُم مِّن فَضْلِهِ»(685) و درخواست كسانى را كه ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند اجابت مى كند و از فضلش بر آنها مى افزاید.
د) اخلاص «فَادْعُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ»(686) تنها خدا را بخوانید و دین خود را براى او خالص كنید.
ه) وفا به عهد الهى «أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِكُمْ»(687) به عهد من وفا كنید به عهد شما وفا خواهم كرد.
مرحوم علامه طباطبایى در ذیل آیه شریفه «اذا سألك عنى عبادى» مى فرماید: این آیه شریفه موضوع دعا را با بهترین مضمون و شیواترین اسلوب مطرح كرده است و نكات دقیقى در آن به كار رفته كه از اهمیت فوق العاده استجابت دعا حكایت مى كند.
1. اساس سخن در این آیه بر سخن خداوند از متكلّم وحده نهاده شده و هیچگونه غیبت ومانند آن در آن منظور نشده واین اهمیت مطلب را مى رساند.
2. تعبیر خداوند متعال به (عبادى) (بندگانم) به جاى (الناس) بر عنایت و رأفت خداوند نسبت به بندگان خویش دلالت دارد.
3. در پاسخ، واسطه را حذف نموده ومستقیماً خود جواب فرموده به جاى اینكه بفرماید: «اذا سألك عبادى عنى فقل انى قریب» فرموده است «فانّى قریب»
4. پاسخ را با كلمه (انّ) (فانّى) مورد تأكید قرار داده است.
5. موضوع قرب به خدا با وصف (قریب) آمده كه دلالت بر ثبات و دوام این قرب دارد.
6. موضوع اجابت دعا به صورت جمله فعلیّه و بافعل مضارع (اجیب) آورده شده كه دلالت بر استمرار و تجدد مى كند.
7. اجابت دعا به جمله (اذادعان) مقید شده یعنى در صورتى كه مرا بخواند و این قید چیزى بر اصل مطلب نیست چون فرض كلام خواندن خداست و این نشان گر آن است كه دعاى دعاكنندگان بدون هیچ قید و شرطى مورد پذیرش قرار مى گیرد. این نكته نیز از آیه شریفه «ادعونى استجب لكم» به دست مى آید.
هر یك از این نكات به نوبه خود بر شدت عنایت به امر دعا دلالت دارد و از خصوصیات این آیه شریفه آن است كه با همه اختصارش هفت مرتبه ضمیر متكلم در آن تكرار شده است.
فخر رازى گوید: انسانى كه دعا مى كند، مادامى كه ذهن او به غیر خدا مشغول است در حقیقت دعا نمى كند لذا هرگاه انسان از تمام اسباب قطع علاقه كرد آن گاه قرب و نزدیكى حاصل مى شود و هرگاه به خودش توجه داشته باشد به خداوند نزدیك نیست، چون همین توجه به نفس، انسان را از خدا دور مى كند از این جا معناى قرب به خدا در پرتو دعا كه عبارت است از قطع علاقه از همه چیز و فقط توجه به خداوند روشن مى شود.
مرحوم فیض كاشانى گوید:
گفتم كه روى خوبت از ما چرانهانست
گفتاتوخودحجابى ورنه رخم عیان ست
گفتم فراق تا كى گفتا كه تا تو هستى
گفتم نفس همین است گفتاسخن همانست
سعدى گوید:
دوست نزدیك تر از من به من است
وین عجب تر كه من از وى دورم