آیا ایمان صرف اعتقاد قلبى است؟
بعضى از علما گویند: ایمان فقط صرف اعتقاد قلبى است و عمل به جوارح و اركان از شرایط آن است و به دو دلیل استناد جسته اند اول این كه: ایمان جایگاه آن قلب و جان آدمى است قرآن كریم مى فرماید: «كَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمَانَ»(630) «وَلَمَّا یَدْخُلِ الْإِیمَانُ فِی قُلُوبِكُمْ»(631) علاوه بر این كه قرآن كریم بعد از ایمان، عمل صالح را بیان مى كند و عمل صالح غیر از ایمان است، زیرا اگر یكى باشند لازم مى آید عطف شئ بر نفس خود كه از نظر ادبى باید بین معطوف و معطوف علیه تغایر باشد نه اتحاد.
امّا برخى دیگر از علما معتقدند ایمان اعم از اعتقاد و عمل صالح است. مرحوم علاّمه مجلسى معتقد است عمل جزء ایمان است و لذا بابى را تحت عنوان «ان العمل جزءالایمان» در جلد 69 بحارالانوار مطرح نموده و روایات مختلفى را ذكر كرده است. از جمله از حضرت رضاعلیه السلام نقل مى كند: «الایمان عقد بالقلب لفظ باللسان عمل بالجوارح لا یكون الایمان الاّ هكذا»
مشهور بین علماء آنست كه ایمان صرف اعتقاد قلبى است و عمل جزء كمال ایمان است. شاهدش روایاتى است كه گوید ایمان كامل نمى گردد مگر به بعضى از امور مانند تفقّه در دین و اندازه گیرى در زندگى و صبر در مصائب.
تأثیر متقابل ایمان و عمل صالح
قرآن كریم هر جا سخن از ایمان آورده در كنارش عمل صالح را ذكر نموده كه 52 مرتبه ایمان و عمل صالح در قرآن همراه با یكدیگر ذكر شده است، به نحوى كه گویى دو امر جدا ناپذیر در رشد و تعالى انسان هستند و راستى هم چنین است زیرا ایمان و عمل صالح مكمل یكدیگرند و تأثیر متقابل در یكدیگر دارند. ایمان اگر در اعماق جان نفوذ كند حتماً شعاع آن در اعمال انسان خواهد تابید و عمل او را عمل صالح خواهد كرد، همچون چراغ فروزانى كه از درون اتاق نور به بیرون مى تابد و چنین است چراغ پر فروغ ایمان كه اگر در قلب انسان روشن شود آثارش از چشم و گوش و زبان و دست و پاى او آشكار مى گردد و اصولاً ایمان همچون ریشه است و عمل صالح میوه آن. وجود میوه شیرین دلیل بر سلامت ریشه است و وجود ریشه سالم سبب پرورش میوه هاى مفیداست،(632) لذا امیرالمؤمنین علیه السلام مى فرماید: «فبالایمان یستدل على الصالحات و بالصالحات یستدل على الایمان»(633) به وسیله ایمان مى توان به اعمال شایسته استدلال نمود و به سبب اعمال صالح مى توان بر وجود ایمان نیز استدلال كرد.
آثار ایمان و عمل صالح
1. رسیدن به حیات طیب: «مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَىٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا یَعْمَلُونَ»(634) هر كس عمل صالحى انجام دهد چه مرد باشد چه زن در حالى كه ایمان دارد او را زنده مى كنیم به زندگى پاك وپاكیزه اى وپاداش مى دهیم او را به بهتر از آنچه عمل مى كنند.
2. پوشاندن لغزش ها و اصلاح كارها: «وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَآمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَهُوَ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ كَفَّرَ عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ وَأَصْلَحَ بَالَهُمْ» كسانى كه ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند به آنچه بر محمدصلى الله علیه وآله وسلم نازل شده و همه حق است و از سوى پروردگار نیز ایمان آوردند خداوند گناهانشان را مى بخشد و كارهایشان را اصلاح مى كند.
3. مشمول رحمت الهى شدن: «فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَیُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِی رَحْمَتِهِ»(635) كسانى كه ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند پروردگارشان آن ها را در رحمت خود وارد مى كند
4. محبوبیت در جان مردم: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَٰنُ وُدًّا »(636) كسانى كه ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند خداوند رحمن محبت آن ها را در دل هاى مردم مى افكند.
5. رستگارى: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ» به تحقیق اهل ایمان رستگار شده اند در صورتى كه آثار عملى در خارج، از آن ها مشاهده شود كه قرآن مى فرماید «الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ * وَالَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ * وَالَّذِینَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ»(637) آنها كه در نمازشان خشوع دارند و از لغو و بیهودگى روى گردانند و زكات را انجام مى دهند.
6. بهترین بندگان خداوند شدن: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَٰئِكَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ»(638) به تحقیق اهل ایمان و عمل صالح بهترین بندگان خداوند هستند و بهترین مردمان هستند. روایات فراوانى از طرق شیعه و سنى آمده كه آیه «اولئك هم خیرالبریه» به حضرت على علیه السلام و شیعیان او تفسیر شده است. ابن عباس مى گوید: هنگامى كه این آیه شریفه نازل شد پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم به على علیه السلام فرمود: «هو انت و شیعتك تأتى انت و شیعتك یوم القیمة راضیین مرضیین و یاتى عدوك غضبانا مقمحین»
منظور از این آیه تو و شیعیانت هستید كه در روز قیامت وارد عرصه محشر مى شوید در حالى كه شما از خداوند راضى و خداوند هم از شما راضى است و دشمنت خشمگین وارد محشر مى شود و به جهنم به زور مى رود.(639)
7. شكرگزارى خداوند: «فَمَن یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَا كُفْرَانَ لِسَعْیِهِ»(640) هر كس چیزى از اعمال صالح انجام دهد، در حالى كه ایمان داشته باشد تلاش و كوشش او مورد ناسپاسى قرار نمى گیرد.