عوامل پرورش عقل
1. علم و دانش.
2. تجربه: «العقل غریزه تزید بالعمل و التجارب»(458) عقل و خرد یك نوع غریزه است كه به واسطه علم و تجربه افزون مى شود.
3. ترحم نسبت به نادان: «من اوكد اسباب العقل رحمة للجاهل»(459) از عوامل مؤثر و مؤكد در فزونى عقل، رحمت و ترحّم نسبت به نادان است.
4. تعلیم و یاد دادن: «اعون الاشیاء على تزكیة العقل التعلیم»(460) از عواملى كه كمك مى كند به پرورش عقل تعلیم و یاد دادن است.
عوامل نقصان عقل
1. هوا پرستى و شهوت: «ذهاب العقل بین الهوى و الشهوة»(461) آنچه مایه از بین رفتن عقل مى شود پیروى از هوس و شهوت است.
2. كبر ورزیدن: امام باقرعلیه السلام مى فرماید: «ما دخل قلب امرء شئ من الكبر الانقص من عقله»(462) داخل نمى شود مقدارى از كبر در قلب آدمى مگر این كه از عقل او كاسته مى شود.
3. عُجب داشتن: «اعجاب المرء بنفسه دلیل على ضعف عقله»(463) عجب ورزیدن و خوش بین بودن به خویشتن، دلیلى است بر ضعف و كوتاهى عقل.
میزان شناخت عقل
در احادیث اسلامى معیارهاى مختلفى براى شناخت عقل و میزان خرد افراد ذكر شده است كه نمونه هایى از آن را ذكر مى كنیم:
1. كیفیت رفتار و عمل: «كیفیّة الفعل تدل على كمیّة العقل»(464)
كیفیت و چگونگى عمل، حاكى از مقدار عقل و خرد مى باشد.
2. رأى و نظریه: «رأى الرجل میزان عقله»(465) رأى و نظر هر انسانى معیار سنجش خرد اوست.
3. اظهار سخن: «عند بدیهة المقال تختبر عقول الرجال»(466) به هنگام سخن گفتن، اندیشه هاى افراد شناخته مى شود.
4. فرستاده و نماینده.
5.نوشتار.
6.هدیه.
«ثلاثة تدلّ على عقول اربابها الرسول والكتاب والهدیه»(467) سه چیز از خرد و عقل انسان حكایت مى كند. 1. فرستاده ونماینده. 2. نوشتار 3. هدیه.
7. انكار حرف ناصحیح: امام صادق علیه السلام مى فرماید: «اذا اردت ان تختبر عقل الرجل فى مجلس واحد فحدّثه فى خلال حدیثك بما لا یكون فان انكره فهو عاقل و ان صدّقه فهو احمق»(468) هرگاه خواستى امتحان كنى خرد و عقل شخصى را در یك مجلس؛ در اثناء سخن گفتن یك حرف ناصحیح و نشدنى را بگویید،اگر مستمع منكر شد خردمند است و اگر تصدیق كرد احمق است.
در پایان این بحث مناسب است با لشكریان عقل و جهل كه از امام كاظم علیه السلام نقل شده است آشنا شویم. امام كاظم علیه السلام براى هشام بن حكم حدود هفتاد لشگر از عقل و جهل بیان مى دارد كه در بعضى كتاب ها بیش از هفتاد نقل شده لكن تكرارى است. قال الكاظم علیه السلام لهشام: «... یا هشام اعرف العقل وجنده والجهل وجنده تكن من المهتدین» اى هشام! خرد و لشگرش را بشناس و نادانى و لشگرش را بشناس تا از ره یافته ها باشى...