صفات انسان عاقل
امام كاظم علیه السلام در صفات خردمند و عاقل مى فرماید: «یا هشام كان امیرالمؤمنین یقول ما عبداللَّه بشئ افضل من العقل و ما تّم عقل امرء حتى یكون فیه خصال شتّى الكفر و الشر منه مأ مونان و الرشد و الخیر منه مأمولان و فضل ماله مبذول و فضل قوته مكفوف و نصیبه من الدنیا القوت، لا یشبع من العلم طول دهره و الذّل احب الیه من اللَّه مع العزّ مع غیره و التواضع احّب الیه من الشّرف یستكثر قلیل المعروف و یستقل كثیر المعروف من نفسه و یرى الناس كلهم خیراً منه و انّه شرّهم فى نفسه و هو تمام الامر»(455)
اى هشام! امیرالمؤمنین علیه السلام مى فرمود: خداوند با چیزى بهتر از عقل پرستش نشود و تا چند صفت در انسان نباشد عقل اوكامل نشده است. بایدمردم از كفر و شرارتش در امان و به نیكى و هدایتش امیدوار باشند، زیادى مالش را ببخشند و زیادى گفتارش را نگهدارد،بهره او از دنیابه مقدار قوتش باشد. تا زنده است از دانش سیر نشود، ذلّت درپیشگاه خدا را از عزّت دربرابر غیر خداو تواضع را از شرافت دوست تر دارد. نیكىِ اندك دیگران را زیاد و نیكى بسیار خود را اندك شمارد، همه مردم را از خود بهتر داند و خود را از همه بدتر داند و این تمام مطلب است.
رسول اكرم صلى الله علیه وآله وسلم 10 صفت و خصلت را براى عاقل بیان مى فرماید: «ان یحلم عمنّ جهل علیه و یتجاوز عمّن ظلمه و یتواضع لمن هو دونه و یسابق فوقه فى طلب البر و اذا اراد ان یتكلم تدبّر فان كان خیراً تكلم فغنم و ان كان شراً سكت فسلم و اذا عرضت له فتنة استعصم باللَّه و امسك لسانه و اذا رأى فضیلة انتهز بها لا یفارقه الحیاء و لا یبدوا منه الحرص فتلك عشر خصال یعرف بها العاقل»(456)
1. بردبارى نسبت به كسى كه نادانى ورزیده است.
2. گذشت نسبت به كسى كه به او ستم كرده است.
3. تواضع نسبت به افراد پایین تر.
4. سبقت گرفتن از افراد بالاتر در طلب نیكى.
5. هرگاه بخواهد تكلم كند تدبّر و عاقبت اندیشى كند، اگر سخن او خیر است تكلم كند كه بهره برده است و اگر سخن او شر است، سكوت ورزد تا سالم ماند.
6. هرگاه فتنه و بلایى به او رسد به خداوند پناه ببرد.
7. دست و زبان خود را كنترل كند.
8. هرگاه فضیلت را مشاهده كرد به طرف آن برود.
9. از حیا جدا نشود.
10. حرص ازاو ظاهرنشود. این ده صفت است كه به سبب آن عاقل شناخته مى شود.
وظایف انسان عاقل
1. شناخت نسبت به زمان 2. شأن خویش را یافتن 3. حفظ زبان
امام صادق علیه السلام مى فرماید: «على العاقل ان یكون عارفاً بزمانه مقبلاً على شأنه حافظاً لسانه»(457) برخردمند است این كه نسبت به زمان، شناخت داشته باشد، شأن و منزلت خویش را بفهمد و زبان خود را كنترل كند.
عوامل پرورش عقل
1. علم و دانش.
2. تجربه: «العقل غریزه تزید بالعمل و التجارب»(458) عقل و خرد یك نوع غریزه است كه به واسطه علم و تجربه افزون مى شود.
3. ترحم نسبت به نادان: «من اوكد اسباب العقل رحمة للجاهل»(459) از عوامل مؤثر و مؤكد در فزونى عقل، رحمت و ترحّم نسبت به نادان است.
4. تعلیم و یاد دادن: «اعون الاشیاء على تزكیة العقل التعلیم»(460) از عواملى كه كمك مى كند به پرورش عقل تعلیم و یاد دادن است.