معیار حسابرسى بر اساس عقل
1. امام باقرعلیه السلام مى فرماید: «انما یداقّ اللَّه العباد فى الحساب یوم القیمة على قدرما آتاهم من العقول فى الدنیا»(452) همانا خداوند بندگانش را در قیامت حسابرسى مى كند به اندازه خردى كه به آن ها در دنیا داده است.
2. «قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم اذا بلغكم عن رجل حسن حال فانظروا فى حسن عقله فانما یجازى بعقله»(453) هرگاه خوبى مردمى به شما رسید بنگرید در نیكویى خرد او چون كیفر و پاداش بر طبق عقل مى باشد.
3. عن ابى عبداللَّه علیه السلام: «قلت له جعلت فداك ان لى جاراً كثیراًالصلاة كثیر الصدقه كثیر الحج فقال یا اسحاق كیف عقله قلت له جعلت فداك لیس له عقل فقال لا یرتفع بذلك منه»(454) شخصى به امام صادق علیه السلام عرض كرد: فدایت شوم من همسایه اى دارم كه زیاد نماز مى خواند و بسیار صدقه مى دهد و بسیار حج انجام مى دهد. امام فرمود: عقل او چگونه است؟ گفتم: عقل ندارد.
امام فرمودند: پس به سبب این، اعمال او بالا نمى رود و پذیرفته نمى شود.
صفات انسان عاقل
امام كاظم علیه السلام در صفات خردمند و عاقل مى فرماید: «یا هشام كان امیرالمؤمنین یقول ما عبداللَّه بشئ افضل من العقل و ما تّم عقل امرء حتى یكون فیه خصال شتّى الكفر و الشر منه مأ مونان و الرشد و الخیر منه مأمولان و فضل ماله مبذول و فضل قوته مكفوف و نصیبه من الدنیا القوت، لا یشبع من العلم طول دهره و الذّل احب الیه من اللَّه مع العزّ مع غیره و التواضع احّب الیه من الشّرف یستكثر قلیل المعروف و یستقل كثیر المعروف من نفسه و یرى الناس كلهم خیراً منه و انّه شرّهم فى نفسه و هو تمام الامر»(455)
اى هشام! امیرالمؤمنین علیه السلام مى فرمود: خداوند با چیزى بهتر از عقل پرستش نشود و تا چند صفت در انسان نباشد عقل اوكامل نشده است. بایدمردم از كفر و شرارتش در امان و به نیكى و هدایتش امیدوار باشند، زیادى مالش را ببخشند و زیادى گفتارش را نگهدارد،بهره او از دنیابه مقدار قوتش باشد. تا زنده است از دانش سیر نشود، ذلّت درپیشگاه خدا را از عزّت دربرابر غیر خداو تواضع را از شرافت دوست تر دارد. نیكىِ اندك دیگران را زیاد و نیكى بسیار خود را اندك شمارد، همه مردم را از خود بهتر داند و خود را از همه بدتر داند و این تمام مطلب است.
رسول اكرم صلى الله علیه وآله وسلم 10 صفت و خصلت را براى عاقل بیان مى فرماید: «ان یحلم عمنّ جهل علیه و یتجاوز عمّن ظلمه و یتواضع لمن هو دونه و یسابق فوقه فى طلب البر و اذا اراد ان یتكلم تدبّر فان كان خیراً تكلم فغنم و ان كان شراً سكت فسلم و اذا عرضت له فتنة استعصم باللَّه و امسك لسانه و اذا رأى فضیلة انتهز بها لا یفارقه الحیاء و لا یبدوا منه الحرص فتلك عشر خصال یعرف بها العاقل»(456)
1. بردبارى نسبت به كسى كه نادانى ورزیده است.
2. گذشت نسبت به كسى كه به او ستم كرده است.
3. تواضع نسبت به افراد پایین تر.
4. سبقت گرفتن از افراد بالاتر در طلب نیكى.
5. هرگاه بخواهد تكلم كند تدبّر و عاقبت اندیشى كند، اگر سخن او خیر است تكلم كند كه بهره برده است و اگر سخن او شر است، سكوت ورزد تا سالم ماند.
6. هرگاه فتنه و بلایى به او رسد به خداوند پناه ببرد.
7. دست و زبان خود را كنترل كند.
8. هرگاه فضیلت را مشاهده كرد به طرف آن برود.
9. از حیا جدا نشود.
10. حرص ازاو ظاهرنشود. این ده صفت است كه به سبب آن عاقل شناخته مى شود.
وظایف انسان عاقل
1. شناخت نسبت به زمان 2. شأن خویش را یافتن 3. حفظ زبان
امام صادق علیه السلام مى فرماید: «على العاقل ان یكون عارفاً بزمانه مقبلاً على شأنه حافظاً لسانه»(457) برخردمند است این كه نسبت به زمان، شناخت داشته باشد، شأن و منزلت خویش را بفهمد و زبان خود را كنترل كند.