نشانه هاى عاقل
1. ترك شهوت: «العاقل من هجر شهوته و باع دنیاه باخرته»(433) عاقل كسى است كه شهوت خود را ترك كند و دنیایش را به آخرتش بفروشد.
2. كنترل زبان: «العاقل من عقل لسانه»(434) عاقل كسى است كه زبان خود را از حرام كنترل كند.
3. سخن نگفتن از بیم تكذیب
4. خواهش نكردن از بیم محروم شدن
5. وعده ندادن به آنچه كه مقدور انسان نیست.
6. امید نداشتن به آنچه كه مایه سركوبى است: امام كاظم علیه السلام مى فرماید: «ان العاقل لا یحدث من یخاف تكذیبه و لایسأل من یخاف منعه و لا یعد ما لا یقدر علیه و لا یرجوا ما یعنف برجائه»
7. دروغ نگفتن: «ان العاقل لا یكذب و ان كان فیه هواه» عاقل دروغ نمى گوید گرچه هوا و هوس او در دروغ باشد.
8. فریب نخوردن: امام علیه السلام مى فرماید: «لا یلسع العاقل من جحر مرّتین»(435) خردمند كسى است كه از یك سوراخ دو مرتبه گزیده نشود و فریب نخورد.
9. ترك باطل: حضرت على علیه السلام مى فرماید: «العاقل من رفض الباطل»(436) خردمند آن است كه باطل را ترك كند.
10. تشخیص ضرر كمتر: «لیس العاقل من یعرف الخیر من الشر و لكن العاقل من یعرف خیر شرین»م(437) آن كسى كه خوبى را از بدى تشخیص دهد عاقل نیست؛ عاقل كسى است كه در میان دو شر موردى را كه كمتر ضرر دارد انتخاب كند.
11. شكرگزارى در برابر حلال و صبر از حرام: امام كاظم علیه السلام مى فرماید: «یا هشام ان العاقل الذى لا یشغل الحلال شكره و لا یغلب الحرام صبره»(438)
اى هشام! خردمند كسى است كه حلال از شكرش باز ندارد و حرام بر صبرش چیره نشود.
نشانه عقل كامل
1. خوش اخلاق بودن: قال ابو عبداللَّه علیه السلام: «اكمل الناس عقلاً احسنهم خلقا»(439) كامل ترین مردم از حیث خرد كسى است كه اخلاق او نیكوتر باشد.
2. فروتنى
3. یقین نیكو.
4. سكوت: امام علیه السلام مى فرماید: «كمال العقل فى ثلاث التواضع للَّه وحسن الیقین والصمت الاّمن خیر» نشانه هاى كمال عقل سه چیزاست: فروتنى براى خداوند، یقین نیكوداشتن و سكوت كردن، مگر در مورد كار خوب
5. نیكویى در عمل: در حدیث اربعمأه آمده است: «من كمل عقله حسن عمله»(440) هر كس عقل او كامل شود عمل او نیكو مى شود.
6. نقصان شهوت: «اذا كمل العقل نقصت الشهوة»(441) هرگاه عقل كامل گردد، شهوت ناقص و كوتاه مى شود.
عاقل ترین مردم كیست؟
1. كسى كه مطیع تر در برابر خداوند باشد: «اعقل الناس اطوعهم لِلّه»(442)
2. نزدیك ترین افراد به خداوند: «اعقل الناس اقربهم من اللَّه»(443)
3. دورى از هر پستى: «اعقل الناس ابعدهم من كلّ دنیّة»(444)
4. پیروى از خردمندان: «اعقل الناس من اطاع العقلاء»(445)
آثار عقل
1. سلامتى: «اصل العقل الفكر و ثمرته السلامه»(446) ریشه خرد فكر است و ثمره آن سلامتى است.
2. كم سخن گفتن: «اذاتم العقل نقص الكلام»(447) هرگاه عقل كامل شود سخن انسان كم مى گردد.
3. رسیدن به خیرات: «بالعقل تنال الخیرات»(448) به وسیله عقل انسان به خوبى ها دست مى یابد.
4. صبر و استقامت: «ثمرة العقل الاستقامة»(449) ثمره و نتیجه عقل استقامت در برابر حوادث است.
5. همنشینى با خوبان: «ثمرة العقل مصاحبة الاخیار»(450) ثمره خرد، همنشینى با خوبان است.
6. مدارا كردن با مردم: «ثمرة العقل مداراة لناس»(451) نتیجه عقل مدارا نمودن با مردم است.