اهمیّت عقل
در روایات به مسأله عقل و خرد توجه و عنایت خاصّى شده به حدى كه آن را یكى از دو حجت و دلیل براى انسان معرفى نموده اند. امام كاظم علیه السلام مى فرماید: «ان للَّه على الناس حجّتین حجّة ظاهرة و حجّة باطنة و اما الظاهرة فالرسل و الانبیاء و الائمة و اما الباطنة فالعقول»(432)
در كتاب غرر الحكم بیش از 230 حدیث از فضیلت و عظمت عقل سخن به میان آمده است حضرت على علیه السلام تعبیرات مختلف و شیوایى در اهمیت و ارزش عقل بیان مى دارد از جمله:
1. «الانسان بعقله» معیار انسانیت به عقل است.
2. «كمال الانسان العقل» كمال انسانیت به عقل است.
3. «افضل النعم العقل» برترین نعمت ها عقل است.
4. «العقل صدیق محمود» عقل دوستى ستایش شده است.
5. «صدیق كل امرء عقله و عدوّه جهله» دوست هر انسانى عقل اوست و دشمن او جهلش مى باشد.
6. «قیمة كل امرء عقله» ارزش هر شخصى به اندازه عقل اوست.
7. «ما قسم اللَّه سبحانه بین عباده شیئاً افضل من العقل» هیچ موهبت و نعمتى را خداوند بین بندگانش تقسیم نكرده كه بهتر و برتر از عقل و خرد باشد.
8. «لاغنى كالعقل و لافقر كالجهل» هیچ بى نیازى و ثروتى همچون عقل نیست و هیچ فقرى همچون جهل و نادانى نیست.
9. «قوام المرء عقله و لادین لمن لا عقل له» اساس موجودیت انسان عقل اوست و آن كس كه عقل ندارد دین ندارد.
10. «زینة الرّجل عقله» زینت مرد به خرد و عقل اوست.
نشانه هاى عاقل
1. ترك شهوت: «العاقل من هجر شهوته و باع دنیاه باخرته»(433) عاقل كسى است كه شهوت خود را ترك كند و دنیایش را به آخرتش بفروشد.
2. كنترل زبان: «العاقل من عقل لسانه»(434) عاقل كسى است كه زبان خود را از حرام كنترل كند.
3. سخن نگفتن از بیم تكذیب
4. خواهش نكردن از بیم محروم شدن
5. وعده ندادن به آنچه كه مقدور انسان نیست.
6. امید نداشتن به آنچه كه مایه سركوبى است: امام كاظم علیه السلام مى فرماید: «ان العاقل لا یحدث من یخاف تكذیبه و لایسأل من یخاف منعه و لا یعد ما لا یقدر علیه و لا یرجوا ما یعنف برجائه»
7. دروغ نگفتن: «ان العاقل لا یكذب و ان كان فیه هواه» عاقل دروغ نمى گوید گرچه هوا و هوس او در دروغ باشد.
8. فریب نخوردن: امام علیه السلام مى فرماید: «لا یلسع العاقل من جحر مرّتین»(435) خردمند كسى است كه از یك سوراخ دو مرتبه گزیده نشود و فریب نخورد.
9. ترك باطل: حضرت على علیه السلام مى فرماید: «العاقل من رفض الباطل»(436) خردمند آن است كه باطل را ترك كند.
10. تشخیص ضرر كمتر: «لیس العاقل من یعرف الخیر من الشر و لكن العاقل من یعرف خیر شرین»م(437) آن كسى كه خوبى را از بدى تشخیص دهد عاقل نیست؛ عاقل كسى است كه در میان دو شر موردى را كه كمتر ضرر دارد انتخاب كند.
11. شكرگزارى در برابر حلال و صبر از حرام: امام كاظم علیه السلام مى فرماید: «یا هشام ان العاقل الذى لا یشغل الحلال شكره و لا یغلب الحرام صبره»(438)
اى هشام! خردمند كسى است كه حلال از شكرش باز ندارد و حرام بر صبرش چیره نشود.
نشانه عقل كامل
1. خوش اخلاق بودن: قال ابو عبداللَّه علیه السلام: «اكمل الناس عقلاً احسنهم خلقا»(439) كامل ترین مردم از حیث خرد كسى است كه اخلاق او نیكوتر باشد.
2. فروتنى
3. یقین نیكو.
4. سكوت: امام علیه السلام مى فرماید: «كمال العقل فى ثلاث التواضع للَّه وحسن الیقین والصمت الاّمن خیر» نشانه هاى كمال عقل سه چیزاست: فروتنى براى خداوند، یقین نیكوداشتن و سكوت كردن، مگر در مورد كار خوب
5. نیكویى در عمل: در حدیث اربعمأه آمده است: «من كمل عقله حسن عمله»(440) هر كس عقل او كامل شود عمل او نیكو مى شود.
6. نقصان شهوت: «اذا كمل العقل نقصت الشهوة»(441) هرگاه عقل كامل گردد، شهوت ناقص و كوتاه مى شود.
عاقل ترین مردم كیست؟
1. كسى كه مطیع تر در برابر خداوند باشد: «اعقل الناس اطوعهم لِلّه»(442)
2. نزدیك ترین افراد به خداوند: «اعقل الناس اقربهم من اللَّه»(443)
3. دورى از هر پستى: «اعقل الناس ابعدهم من كلّ دنیّة»(444)
4. پیروى از خردمندان: «اعقل الناس من اطاع العقلاء»(445)