صفات آمرین به معروف
«عن ابى عبداللَّه علیه السلام قال انّما یأمر بالمعروف و ینهى عن المنكر من كانت فیه ثلاث خصال عالم بما یأمر به تارك لما ینهى عنه عادل فیما یأمر عادل فیما ینهى رفیق فیما یأمر رفیق فیما ینهى»(351) همانا كسى امر به معروف و نهى از منكر مى كند كه داراى سه خصلت باشد: به آنچه امر مى كند دانا باشد. از آنچه نهى مى كند خود تارك باشد. در آنچه امر و نهى مى كند عدالت را رعایت كند. در امر و نهى رفق و مدارا نماید.
آثار امر به معروف
امام باقرعلیه السلام درباره امر به معروف و نهى از منكر مى فرماید: «بها تقام الفرائض و تأمن المذاهب و تحلّ المكاسب و تردّ المظالم و تعمر الارض و ینتصف من الاعداء و یستقیم الامر»(352).
یعنى به وسیله امر به معروف و نهى از منكر سایر واجبات و دستورات الهى انجام مى گیرد، راه ها امن مى شود، كسب ها حلال مى شود ، مظالم و اموال مردم به صاحبان اصلى آن بر مى گردد و زمین آباد مى شود و از دشمنان انتقام گرفته مى شود و كارها اصلاح مى گردد.
شیوه امر به معروف
براى وادار ساختن مردم به معروف و باز داشتن آنان از اعمال ناشایست لازم است بهترین شیوه ها را انتخاب كرد.
قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «من امر بالمعروف فلیكن امره ذلك بمعروف»(353) هر كس امر به معروف مى كند باید شیوه اش نیز معروف باشد.
1. توجه دادن به ارزش انسان: اگر انسان بداند كه جانشین خداوند است و فرشتگان در برابر انسان كامل، تواضع مى كنند و تنها موجودى است كه خداوند در خلقت او به خودش آفرین گفته است و همه نظام هستى را براى بهره بردارى انسان آفریده است و او را موجود فناناپذیر قرار داده است و انواع فضایل و كمالات را براى انسان منظور داشته هرگز دست به گناه نمى زند و از كارهاى ناشایست دورى مى كند.
2. مخفیانه انتقاد نمودن: روشن است كه اگر كسى مرتكب گناهى شده است و خود را هنوز عزیز و محترم بداند پند و اندرز ما را زودتر قبول مى كند.
قال الجوادعلیه السلام: «من وعظ اخاه سرّاً فقد زانه و من وعظه علانیة فقد شانه»(354) هر كس برادر دینى خود را مخفیانه موعظه كند، او را زینت داده است ولى هر كس او را آشكارا نصیحت كند شرمنده اش كرده است.
3. تكریم نمودن: قال على علیه السلام: « استصلاح الاخیار باكرامهم و الاشرار بتأدیبهم»(355) اصلاح خوبان جامعه باید از طریق احترام و تكریم به آنان باشد همان گونه كه اصلاح بدان جامعه باید از طریق تأدیب صورت پذیرد.
4. بیان ثواب و عقاب: یكى از راه هایى كه مى توان به وسیله آن انجام معروف ها را در جامعه زیاد كرد و مردم را از منكرات باز داشت بیان پاداش هاى كارهاى معروف و كیفرهاى منكر است در قرآن كریم و روایات عقاب و ثواب اعمال براى این منظور بیان شده است.
حضرت یوسف علیه السلام رمز عزّت خودش را براى برادران در یك جمله بیان مى كند: «ا إِنَّهُ مَن یَتَّقِ وَیَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ »(356) هر كس تقوا پیشه كند خداوند پاداش نیكو كاران را ضایع نمى كند.
5. همچون آئینه: حدیثى از پیامبر اكرم صلى الله علیه وآله وسلم نقل شده است كه فرمود: «المؤمن مراة المؤمن»(357) یعنى مؤمن آیینه مؤمن است. اگر در این حدیث جالب و كوتاه دقت كنیم نكاتى را در باره شیوه امر به معروف استفاده مى كنیم. از جمله:
1. آیینه از روى صفا عیب را مى گوید، نه از روى انتقام و غرض.
2. آیینه زمانى عیب را نشان مى دهد كه خودش گردوغبار نداشته باشد.
3. مراعات مقام و منصب را نمى كند.
4. عیب رااز آنچه هست بزرگ ترنشان نمى دهد.
5. آیینه همراه با نشان دادن عیب، نقاط قوت را نیز نشان مى دهد.
6. عیب را روبه رو مى گوید نه پشت سر.
7. عیب را بى سر و صدا مى گوید.
8. آیینه را اگر شكستیم باز عیب ما را بیان مى كند. مؤمن را اگر تحقیر كردى باز دست از سخن خود بر نمى دارد.
9. آیینه عیب را در دل خود نگه نمى دارد و همین كه از كنارش رد شدى عیب از صفحه او پاك مى شود.
10-اگر آیینه عیب مرا گفت باید خود را اصلاح كنم، نه آن كه آیینه را بشكنم آرى اگر مسلمانى نهى از منكر كرد شما گناه را از خود دور كن و به انتقاد كننده اعتراض نكن(358).
اى غزالى گریزم از یارى
كه اگر بد كنم نكو گوید
مخلص آن شوم كه عیبم را
همچو آیینه روبه رو گوید
نه كه چون شانه با هزار زبان
پشت سر رفته مو به مو گوید
امر به معروف و نهى از منكر وظیفه خصوصى است یا عمومى؟
قرآن كریم مى فرماید: « وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ »(359) یعنى باید از بین شما دسته اى به نظارت حسن جریان امور بپردازند و دعوت به خوبى نمایند و مردم را از كار زشت باز دارند چنین مردمى رستگارند.
از ظاهر «منكم امة» استفاده مى شود كه این امت بعضى از جمعیت مسلمان ها را تشكیل مى دهد نه همه آن هارا بنابراین، وظیفه عمومى نیست وظیفه گروه خاصى است و به عبارت دیگر واجب كفایى است نه عینى امّا از بعضى آیات استفاده مى شود این دو روش تربیتى جنبه عمومى دارد و واجب عینى است مانند: «كُنتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ»(360)
امر به معروف و نهى از منكر دو مرحله دارد یك مرحله فردى است كه هر كس موظف است به تنهایى ناظر اعمال دیگران باشد كه جنبه عمومى داردو وظیفه هر فرد مسلمان است و طبعاً شعاع آن محدود به توانایى اوست و این مرحله از تذكر و پند دادن و اعتراض و انتقاد تجاوز نمى كند مرحله دوم واجب كفایى است كه گروه خاصى باید عهده دار این امر باشند و از شئون حكومت اسلامى محسوب مى شود به این معنا كه اگر به شدت عمل و حتى قصاص و اجراى حدود نیاز باشد، این جمعیت اختیار دارند كه زیر نظر حاكم شرع و متصدیان حكومت اسلامى انجام وظیفه كنند.(361)