حج
یكى از راه هاى تربیت نفس از نظر اسلام حج و زیارت خانه خداوند است كه ابعاد مختلفى از تربیت (روحى، بدنى، اخلاقى، اجتماعى و سیاسى) در آن منظور شده است. حج از آن جهت كه متضمّن اطاعت و بندگى خداست و قصد قربت در اعمال آن لازم است و از سویى انسان باید رنج و مشقت هاى دیگر از قبیل بذل مال و پرهیز از یك سلسله مباحات در زمان مخصوص (حال احرام) را رعایت كند داراى چنین امتیازى است چه این كه لغو امتیازات مادى و ظاهرى از نظر رنگ و نژاد و قبیله و ثروت و منصب، در حج مایه تطهیر نفس از غرور و تكبر و تهذیب روح از سایر رذایل اخلاقى است.
حج در قرآن
1. تشریع وجوب حج: « وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا »(291) براى خدا بر مردم است كه به سوى خانه او روند كسانى كه توانایى رفتن به سوى آن دارند.
2. انجام مناسك حج در زمان مخصوص: « الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَّعْلُومَاتٌ »(292) (انجام فریضه) حج در ماه هاى معینى است.
3. اعلام حج توسط حضرت ابراهیم علیه السلام: « وَأَذِّن فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَىٰ كُلِّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ»(293) و مردم را دعوت عمومى به حج كن تا پیاده و سواره بر مركب هاى لاغر از هر راه دور به سوى خانه خدا بیایند.
4. فواید مادى و معنوى حج: « لِّیَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ »(294)
تا شاهد منافع گوناگون خویش باشند.
5. مساوات در حج: « سَوَاءً الْعَاكِفُ فِیهِ وَالْبَادِ »(295) (مسجد الحرام را) براى همه مردم مساوى قرار دادیم و اعم از كسانى كه در آن جا زندگى مى كنند و یا از نقاط دور وارد مى شوند.
6. انگیزه حج و عمره قرب به خداوند: « وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ »(296) حج و عمره را براى خدا به اتمام برسانید.
7. یاد خدا در طول مناسك وبعد از آن: « فَإِذَا قَضَیْتُم مَّنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ »(297) هنگامى كه مناسك حج خود را انجام دادید ذكر خدا گویید و به یاد او باشید.
8. بهره بردارى از توشه معنوى در حج: « الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَّعْلُومَاتٌ... تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَىٰ »(298) زاد و توشه تهیه كنید كه بهترین زاد و توشه پرهیزكارى است.
9. طهارت ظاهرى و باطنى در حج: « ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ »(299) قرآن كریم در آیه فوق به یكى از مناسك حج كه تحصیل طهارت از آلودگیهاست اشاره مى كند.
در حدیثى از امام صادق علیه السلام مى خوانیم كه آن حضرت جمله فوق را به ملاقات امام علیه السلام تفسیر كرد و هنگامى كه راوى درباره این مسأله توضیح خواست و به تفسیر این آیه در مورد گرفتن ناخن و مانند اشاره آن كرد. امام علیه السلام فرمود: قرآن ظاهر و باطنى دارد یعنى مسأله ملاقات امام در اینجا به باطن آیه مربوط است.
این حدیث ممكن است اشاره به یك نكته لطیف باشد كه زائران خانه خدا بعد از انجام مناسك حج همان گونه كه آلودگى هاى بدن را برطرف مى سازند باید آلودگى هاى روح و جان خود را با ملاقات امام علیه السلام و پیشواى خود برطرف سازند و لذا در حدیث دیگرى از امام باقرعلیه السلام مى خوانیم: «تمام الحج لقاء الامام» تكمیل حج به آن است كه انسان امام را ملاقات كند. در واقع هر دو تطهیر است یكى تطهیر ظاهر از چرك ها و آلودگى ها و دیگرى تطهیر باطن از ناآگاهى و مفاسد اخلاقى(300)
حج در احادیث
1. حج جهاد ضعیفان: قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «افضل الجهاد حج مبرور و هو احد الجهادین و هو جهاد الضعفاء»(301) برترین جهاد در راه خدا، حج پذیرفته شده به درگاه الهى است و آن یكى از دو جهاد است یعنى جهاد ضعیفان است.
2. عدم تعطیل حج: قال الصادق علیه السلام: «لو عطّل الناس الحج لوجب على الامام ان یجبرهم على الحج»(302) اگر مردم حج را تعطیل كردند بر امام مسلمین لازم است آنها را وادار به رفتن حج نماید.
3. انفاق در مسیر حج: قال الصادق علیه السلام: «من انفق درهماً فى الحج كان خیراً له من مأة الف درهم ینفقها فى حقّ»(303) كسى كه یك درهم درباره حج خانه خدا انفاق كند، از صد هزار درهمى كه در راه حق انفاق گردد، برتر است.
4. قناعت براى سفر حج: «ان استطعت ان تأكل الخبز والملح وتحجّ فى كل سنة فافعل»(304) اگر با قناعت مى توانى نان ونمك بخورى وحج بروى این كار را بكن.
5. برترین عبادت: قال الصادق علیه السلام: «ما عبداللَّه بشئ افضل من الصّمت و المشى الى بیته»(305) خداوند متعال به چیزى برتر از سكوت و حركت به سوى خانه او عبادت نشده است.
6. حج بهترین راه براى تربیت وخودسازى: قال الصادق علیه السلام: «اذا اردت الحج فجّرد قلبك للَّه تعالى من كل شئ شاغل و حجاب و فوّض امورك كلّها الى خالقك و توكلّ علیه فى جمیع مایظهر من حركاتك وسكناتك وسلّم لقضائه وحكمه وقدره و دع الدنیا و الراحة و الخلق و اخرج من حقوق تلزمك من جهة المخلوقین»(306) هرگاه اراده كنى كه به حج روى پیش از آن كه از خانه بیرون شوى خود را از هرگونه توجّه و تعلّق به غیر خدا دور كن و در جمیع حركات و سكنات توكّل به خداوند داشته باش و تسلیم قضا و قدر الهى باش و دست از دنیا و آسایش بردار و حقوق مردم را كه از تو طلبكار هستند ادا كن.