زكات در نعمت هاى مادّى و معنوى
وقتى كه سخن از زكات به میان مى آید همان زكات معروف كه به اموال تعلق مى گیرد به ذهن انسان تبادر پیدا مى كندامّا با توجه به معناى واقعى زكات كه عبارت است از پاك كردن و رشد و نموّ پیدا كردن، مى بینیم كه به نعمت هاى مختلف مادى و معنوى در شرع مقدس زكات تعلق گرفته كه نمونه اى از آن ها را بیان مى كنیم:
1. زكات علم بذل آن است: قال على علیه السلام: «زكوة العلم بذله لمستحقّه و اجهاد النفس بالعمل به»
2. زكات جاه و مقام، بذل آن است: «زكوة الجاه بذله»
3. زكات زیبایى، عفت است: «زكوة الجمال العفاف»
4. زكات پیروزى، احسان است: «زكوة الظفر الاحسان»
5. زكات جسم وبدن، جهادوروزه است: «زكوة البدن الجهادو الصیام»
6. زكات قدرت، انصاف است: «زكوة القدرة الانصاف»
7. زكات سلامتى، تلاش در راه اطاعت خداوند است: «زكوة الصحة السّعى فى طاعة اللَّه»
8. زكات شجاعت، جهاد در راه خداست: «زكوة الشجاعة الجهاد فى سبیل اللَّه»
9. زكات نعمت ها، نیكى به كار بستن است: «زكوة النعم اصطناع المعروف»
10. زكات چشم، نظر به عبرت نمودن و نگهداشتن چشم از شهوات است: «زكوة العین النظر بالعبرة و الغضّ عن الشهوات»
11. زكات گوش، شنیدن مسایل علمى و حكمت آمیز است: «زكات الاذن استماع العلم و الحكمة...»
12. زكات زبان، نصحیت كردن مسلمانان است: «زكوة اللسان النّصح للمسلمین و التیقّظ للغافلین»(290)
حج
یكى از راه هاى تربیت نفس از نظر اسلام حج و زیارت خانه خداوند است كه ابعاد مختلفى از تربیت (روحى، بدنى، اخلاقى، اجتماعى و سیاسى) در آن منظور شده است. حج از آن جهت كه متضمّن اطاعت و بندگى خداست و قصد قربت در اعمال آن لازم است و از سویى انسان باید رنج و مشقت هاى دیگر از قبیل بذل مال و پرهیز از یك سلسله مباحات در زمان مخصوص (حال احرام) را رعایت كند داراى چنین امتیازى است چه این كه لغو امتیازات مادى و ظاهرى از نظر رنگ و نژاد و قبیله و ثروت و منصب، در حج مایه تطهیر نفس از غرور و تكبر و تهذیب روح از سایر رذایل اخلاقى است.
حج در قرآن
1. تشریع وجوب حج: « وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا »(291) براى خدا بر مردم است كه به سوى خانه او روند كسانى كه توانایى رفتن به سوى آن دارند.
2. انجام مناسك حج در زمان مخصوص: « الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَّعْلُومَاتٌ »(292) (انجام فریضه) حج در ماه هاى معینى است.
3. اعلام حج توسط حضرت ابراهیم علیه السلام: « وَأَذِّن فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَىٰ كُلِّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ»(293) و مردم را دعوت عمومى به حج كن تا پیاده و سواره بر مركب هاى لاغر از هر راه دور به سوى خانه خدا بیایند.
4. فواید مادى و معنوى حج: « لِّیَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ »(294)
تا شاهد منافع گوناگون خویش باشند.
5. مساوات در حج: « سَوَاءً الْعَاكِفُ فِیهِ وَالْبَادِ »(295) (مسجد الحرام را) براى همه مردم مساوى قرار دادیم و اعم از كسانى كه در آن جا زندگى مى كنند و یا از نقاط دور وارد مى شوند.
6. انگیزه حج و عمره قرب به خداوند: « وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ »(296) حج و عمره را براى خدا به اتمام برسانید.
7. یاد خدا در طول مناسك وبعد از آن: « فَإِذَا قَضَیْتُم مَّنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ »(297) هنگامى كه مناسك حج خود را انجام دادید ذكر خدا گویید و به یاد او باشید.
8. بهره بردارى از توشه معنوى در حج: « الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَّعْلُومَاتٌ... تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَىٰ »(298) زاد و توشه تهیه كنید كه بهترین زاد و توشه پرهیزكارى است.
9. طهارت ظاهرى و باطنى در حج: « ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ »(299) قرآن كریم در آیه فوق به یكى از مناسك حج كه تحصیل طهارت از آلودگیهاست اشاره مى كند.
در حدیثى از امام صادق علیه السلام مى خوانیم كه آن حضرت جمله فوق را به ملاقات امام علیه السلام تفسیر كرد و هنگامى كه راوى درباره این مسأله توضیح خواست و به تفسیر این آیه در مورد گرفتن ناخن و مانند اشاره آن كرد. امام علیه السلام فرمود: قرآن ظاهر و باطنى دارد یعنى مسأله ملاقات امام در اینجا به باطن آیه مربوط است.
این حدیث ممكن است اشاره به یك نكته لطیف باشد كه زائران خانه خدا بعد از انجام مناسك حج همان گونه كه آلودگى هاى بدن را برطرف مى سازند باید آلودگى هاى روح و جان خود را با ملاقات امام علیه السلام و پیشواى خود برطرف سازند و لذا در حدیث دیگرى از امام باقرعلیه السلام مى خوانیم: «تمام الحج لقاء الامام» تكمیل حج به آن است كه انسان امام را ملاقات كند. در واقع هر دو تطهیر است یكى تطهیر ظاهر از چرك ها و آلودگى ها و دیگرى تطهیر باطن از ناآگاهى و مفاسد اخلاقى(300)