تأثیر عبادات در تربیت
انسان وقتى عبادتى را خالصانه و با حضور قلب انجام مى دهد بعد از آن، نورانیت و صفاى دیگرى در قلب خویش احساس مى كند. میل او به خوبى ها بیشتر مى شود و تنفّر او از بدى ها افزون مى گردد خود را به خوبى ها نزدیك تر مى بیند و روح خضوع و تواضع و عبودیت و تسلیم در برابر حق را در خود زنده مى بیند. عبادات یك اثر مشترك دارند و هر كدام یك تأثیر خاص دارند اثر مشترك آن ها پرورش روح خضوع و تزكیه جان انسان است.
حضرت رضاعلیه السلام درباره آثار عبادت به طور كلى مى فرماید: «فان قال فلم تعبّدهم؟ قیل لئلاّ یكونوا ناسین لذكره و لا تاركین لادبه و لا لاهین عن امره و نهیه اذا كان فیه صلاحهم و قوامهم فلو تركوا بغیر تعبّد لطال علیهم الامد فقست قلوبهم(220)» اگر كسى بگوید: چرا خداوند به بندگانش دستور عبادت داده، آیا نیاز به عبادت آنها دارد؟ در پاسخ گفته مى شود: این به خاطر آن است كه یاد خدا را به فراموشى نسپارند و ادب را در پیشگاه او ترك نكنند و از امر و نهى او غافل نشوند چرا كه در آن صلاح و قوام آن هاست و اگر مردم بدون پرستش و عبادت رها شوند مدّت زیادى به آن ها مى گذرد(221). (و از یاد خدا غافل مى شوند) و در نتیجه دل هاى آن ها قساوت پیدا مى كند.
عن ابى عبداللَّه قال: قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «اعمل بفرائض اللَّه تكن اتقى الناس»(222). امام صادق از پیامبر نقل مى كند كه فرمود: به واجبات خدا عمل كن تا پرهیزكارترین مردم باشى.
عن ابى عبداللَّه قال: قال تبارك و تعالى: «ما تحبّب الّى عبدى باحبّ ممّا افترضت علیه»(223) امام صادق فرمود: خداى تبارك و تعالى مى فرماید: بنده من با چیزى محبوب تر از انجام آنچه بر او واجب كرده ام به دوستى من نگراید.
بنابراین عبادت و بندگى براى خداوند و عمل به دستورات سازنده اسلام كه روشهاى عملى است از بهترین روشهاى تربیت نفس و تزكیه روح آدمى است. براى نمونه به بعضى از عبادات مانند نماز، روزه، زكات، حج، جهاد و امر به معروف و نهى از منكر كه تأثیر فراوانى در تهذیب انسان و اجتماع بشرى دارد از نظر قرآن و حدیث مطالبى را ذكر مى كنیم:
نماز
از نظر قرآن، نماز انسان را از لحاظ روحى و معنوى تربیت مى كند؛ زیرا نماز بین انسان و خالق هستى، پیوند برقرار مى كند و روحیه اطاعت و سپاسگزارى را در برابر منعم حقیقى به بشر مى آموزد. نماز تأثیرات فراوانى در تهذیب نفس دارد و انسان را از فساد و گناه باز مى دارد «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ»(224) بلكه اثر مهم ترى در نماز وجود دارد كه همه مردم به دنبال آن هستند و آن آرامش قلب است با توجه به دو آیه قرآن، این حقیقت (آرامش قلب) كه از نماز حاصل مى شود براى ما روشن مى شود «أَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِی»(225) نماز را به خاطر یاد من به پادار. «أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»(226) یاد من مایه آرامش قلب هاست.
نماز در قرآن
1. مطرح بودن نماز در تمام ادیان:
حضرت ابراهیم گوید: خداوندا! مرا برپا دارنده نماز قرارده. «رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلَاةِ »(227) حضرت اسماعیل اهل خویش را به نماز فرمان مى داد «وَكَانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ»(228) خداوند خطاب به حضرت موسى گوید نماز را به خاطر یاد من برپادار. « أَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِی »(229) قوم شعیب به او گفتند: آیا نماز تو ما را وادار مى كند كه آنچه را پدران ما مى پرستیدند ترك كنیم؟ « یَا شُعَیْبُ أَصَلَاتُكَ تَأْمُرُكَ أَن نَّتْرُكَ مَا یَعْبُدُ آبَاؤُنَا»(230) حضرت عیسى علیه السلام گوید: خداوند مرا مادامى كه زنده هستم سفارش به نماز و زكات كرده است « وَأَوْصَانِی بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَیًّا »(231)
2. نماز در ردیف ایمان به غیب: « الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلَاةَ »(232) متقین كسانى هستند كه داراى ایمان به غیب هستند و نماز را بر پا مى دارند.
3. برپا داشتن نماز هدف هجرت ابراهیم: « رَّبَّنَا إِنِّی أَسْكَنتُ مِن ذُرِّیَّتِی بِوَادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِندَ بَیْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِیُقِیمُوا الصَّلَاةَ»(233)
پروردگارا! من ذریه خویش را در وادى اى كه گیاه در آن نمى روید ساكن گردانیدم تا نماز برپا داشته شود.
4. استمداد از نماز در مشكلات: « وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ »(234) از صبر (روزه) و نماز در (مشكلات) كمك بگیرید.
5. برپا داشتن نماز از اوصاف ابرار: « وَلَٰكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ ... وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ »(235)
6. خشوع در نماز از اوصاف مؤمنان: « قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ »(236)