مراقبه
قرآن كریم براى تربیت بشر در چند مورد مى فرماید: خداوند رقیب و عالم به اعمال شما است «إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَیْكُمْ رَقِیبًا»(211) همانا خداوند بر اعمال شما مراقب و حافظ و آگاه است. «وَكَانَ اللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَیْءٍ رَّقِیبًا»(212). خداوند ناظر و نگهدار هر چیز است. «فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی كُنتَ أَنتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ»(213) حضرت عیسى علیه السلام مى گوید: هنگامى كه مرا از میانشان گرفتى تو خود مراقب آن ها بودى. و از آیات قرآن به دست مى آید كه همه اعمال و حركات و گفتار و حتى نفس كشیدن ها و افكار و نیت هاى انسان در نامه عملش ثبت وضبط مى شود و براى حساب قیامت باقى مى ماند. بنابر این بر هر انسان مؤمن لازم است مواظب و مراقب نفس خویش باشد كه گناه نكند و فرائض الهى از او ترك نشود. قرآن مى فرماید: «وَوُضِعَ الْكِتَابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا فِیهِ وَیَقُولُونَ یَا وَیْلَتَنَا مَالِ هَٰذَا الْكِتَابِ لَا یُغَادِرُ صَغِیرَةً وَلَا كَبِیرَةً إِلَّا أَحْصَاهَا وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا وَلَا یَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَدًا»(214) و كتاب نهاده مى شود پس مجرمین را مى بینى كه از آنچه در نامه عملشان به ثبت رسیده ترسانند و مى گویند: اى واى این كتاب چگونه هیچ امر كوچك و بزرگ را فرو نگذاشته مگر آنكه آن را به شمار آورده است و همه اعمالشان را حاضر مى یابند و پروردگارت به هیچ كس ظلم نمى كند. «یَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُّحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَبَیْنَهُ أَمَدًا بَعِیدًا»(215) روز قیامت هر كسى هر عمل خیرى را انجام داده حاضر مى یابد و نیز هر عمل بدى را مرتكب شده حاضر مى یابد و آرزو مى كند كه بین او و عملش فاصله زیادى باشد. «ما یلفظ من قول الالدیه رقیب عتید». هیچ سخنى را بر زبان نیاورده جز این كه (براى ثبت آن) فرشته اى حاضر و مراقب است.
قال على علیه السلام: «رحم اللَّه عبداً راقب ذنبه و خاف ربّه»(216) خداوند رحمت كند بنده اى را كه مواظب نفس خویش باشد (گناه نكند) و از خداوند خود بترسد.
غزالى گوید: شخص مراقب باید به حركات و سكنات خود توجه كند ببیند آیا كارهاى او براى خداوند است یا براى هوا و هوس، و كم ترین چیزى كه به آن مى رسد این است كه بداند اگر آن كار مباح است و لكن مقصود نیست آن را ترك كند چرا كه پیامبر مى فرماید: «من حسن اسلام المرء تركه ما لا یعنیه»(217)
قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «عّودوا قلوبكم الترقب و اكثروا التفكر و الاعتبار»(218) دل هایتان را به انتظار و مراقبت عادت دهید و بسیار بیاندیشید و پند گیرید.
مرحوم فیض كاشانى مى فرماید مراقبت دو قسم است:
1. مراقبت كسانى كه به پایه تقرب رسیده اند و از مقربین محسوب مى شوند؛ به این است كه از عظمت و جلال خدا كاملا مراقبت مى كنند و قلب را مستغرق جلال او مى دانند و از هیبت او شكسته حالند و نمى توانند به دیگرى توجه كنند و این افراد كسانى اند كه به غیر از خدا نظرى ندارند و خداوند كارهاى دیگر آنان را كفایت مى كند.
2. مراقبت مردم پرهیزكار كه اصحاب یمین اند و آن ها مردمى هستند كه كاملاً مى دانند خدا از ظاهر و باطنشان با خبر است و ملاحظه جلال و جمال او آنان را به وحشت نیانداخته و دل هاشان به حد اعتدال باقى است و از هر عملى كه باعث افتضاح عالم آخرت آن ها مى شود خوددارى مى نمایند.(219)
تأثیر عبادات در تربیت
انسان وقتى عبادتى را خالصانه و با حضور قلب انجام مى دهد بعد از آن، نورانیت و صفاى دیگرى در قلب خویش احساس مى كند. میل او به خوبى ها بیشتر مى شود و تنفّر او از بدى ها افزون مى گردد خود را به خوبى ها نزدیك تر مى بیند و روح خضوع و تواضع و عبودیت و تسلیم در برابر حق را در خود زنده مى بیند. عبادات یك اثر مشترك دارند و هر كدام یك تأثیر خاص دارند اثر مشترك آن ها پرورش روح خضوع و تزكیه جان انسان است.
حضرت رضاعلیه السلام درباره آثار عبادت به طور كلى مى فرماید: «فان قال فلم تعبّدهم؟ قیل لئلاّ یكونوا ناسین لذكره و لا تاركین لادبه و لا لاهین عن امره و نهیه اذا كان فیه صلاحهم و قوامهم فلو تركوا بغیر تعبّد لطال علیهم الامد فقست قلوبهم(220)» اگر كسى بگوید: چرا خداوند به بندگانش دستور عبادت داده، آیا نیاز به عبادت آنها دارد؟ در پاسخ گفته مى شود: این به خاطر آن است كه یاد خدا را به فراموشى نسپارند و ادب را در پیشگاه او ترك نكنند و از امر و نهى او غافل نشوند چرا كه در آن صلاح و قوام آن هاست و اگر مردم بدون پرستش و عبادت رها شوند مدّت زیادى به آن ها مى گذرد(221). (و از یاد خدا غافل مى شوند) و در نتیجه دل هاى آن ها قساوت پیدا مى كند.
عن ابى عبداللَّه قال: قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «اعمل بفرائض اللَّه تكن اتقى الناس»(222). امام صادق از پیامبر نقل مى كند كه فرمود: به واجبات خدا عمل كن تا پرهیزكارترین مردم باشى.
عن ابى عبداللَّه قال: قال تبارك و تعالى: «ما تحبّب الّى عبدى باحبّ ممّا افترضت علیه»(223) امام صادق فرمود: خداى تبارك و تعالى مى فرماید: بنده من با چیزى محبوب تر از انجام آنچه بر او واجب كرده ام به دوستى من نگراید.
بنابراین عبادت و بندگى براى خداوند و عمل به دستورات سازنده اسلام كه روشهاى عملى است از بهترین روشهاى تربیت نفس و تزكیه روح آدمى است. براى نمونه به بعضى از عبادات مانند نماز، روزه، زكات، حج، جهاد و امر به معروف و نهى از منكر كه تأثیر فراوانى در تهذیب انسان و اجتماع بشرى دارد از نظر قرآن و حدیث مطالبى را ذكر مى كنیم:
نماز
از نظر قرآن، نماز انسان را از لحاظ روحى و معنوى تربیت مى كند؛ زیرا نماز بین انسان و خالق هستى، پیوند برقرار مى كند و روحیه اطاعت و سپاسگزارى را در برابر منعم حقیقى به بشر مى آموزد. نماز تأثیرات فراوانى در تهذیب نفس دارد و انسان را از فساد و گناه باز مى دارد «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ»(224) بلكه اثر مهم ترى در نماز وجود دارد كه همه مردم به دنبال آن هستند و آن آرامش قلب است با توجه به دو آیه قرآن، این حقیقت (آرامش قلب) كه از نماز حاصل مى شود براى ما روشن مى شود «أَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِی»(225) نماز را به خاطر یاد من به پادار. «أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»(226) یاد من مایه آرامش قلب هاست.