اهمیّت محاسبه نفس
قال على علیه السلام: «و على العاقل ان یحصى على نفسه مساویها فى الدین و الرأى و الاخلاق و الادب فیجمع ذلك فى صورة او فى كتاب و یعمل فى ازالتها»(196) لازم است انسان عاقل به حساب خود رسیدگى كند و تمام عیب ها و زشتى هایى را كه دارد نسبت به دین و رأى و اخلاق و ادب اینكه ثبت و ضبط كند و آنها را به ذهن خود بسپارد یا آن كه در صفحه كاغذى بنویسد و براى برطرف نمودن آن ها فعالیت كند.
حضرت رضاعلیه السلام فرمود: «لیس منّا من لم یحاسب نفسه فى كل یوم»(197) آن كس كه همه روزه به حساب خویشتن رسیدگى نكند از ما نیست.
راه محاسبه نفس
كنترل و اداره نفس كار آسان و ساده اى نیست بلكه به تدبیر، بردبارى و تلاش فراوان نیاز دارد مگر نفس امّاره به این سادگى تسلیم مى شود؟ و مگر به آسانى پاى میز محاكمه و حساب رسى حاضر مى گردد؟
در اینكه چگونه به حساب خود بپردازیم باید گفت: یكى از راه هایى كه در حساب رسى نفس، مؤثر و مفید است این است كه انسان به یاد محاسبه شدید و سخت قیامت بیافتد كه در قیامت از جن و انس حساب رسى دقیق مى كنند. قرآن مى فرماید: «سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَیُّهَ الثَّقَلَانِ »(198) به زودى به حساب شمامى پردازیم اى دوگروه انس و جن!
امیرالمؤمنین مى فرماید: «حاسبوا انفسكم قبل ان تحاسبواو زنوها قبل ان توازنوا»(199) قبل از آن كه در قیامت به حساب شما برسند در دنیا به حساب خود بپردازید و قبل از آنكه كارهاى شما رابسنجند خود رابسنجید.
قرآن در آیات متعدد موضوع حسابرسى قیامت رامطرح نموده از جمله:
1. «وَإِن تُبْدُوا مَا فِی أَنفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحَاسِبْكُم بِهِ اللَّهُ»(200) اگر آنچه را در نفس دارید ظاهر سازید یا مخفى كنید خدا شما را به آن حساب خواهد كرد.
2. «وَنَضَعُ الْمَوَازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیَامَةِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئًا ۖ وَإِن كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنَا بِهَا ۗ وَكَفَىٰ بِنَا حَاسِبِینَ»(201) میزان هاى عدالت را در قیامت برپا مى داریم پس هیچ كس مورد ستم قرار نخواهد گرفت و اگر به مقدار یك مثقال از دانه خردل، عمل داشته باشد آن را براى حساب خواهیم آورد و خود ما براى حساب گرى كافى هستیم.
3. «إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَىٰ كُلِّ شَیْءٍ حَسِیبًا»(202) همانا خدا حساب همه چیز را دارد.
4. «یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِّیُرَوْا أَعْمَالَهُمْ * فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ * وَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ»(203) در قیامت مردم دسته دسته خارج مى شوند تا اعمالشان را مشاهده كنند پس هر كسى ذرّه اى كار خیر انجام داده باشد آن را خواهد دید و هر كس ذرّه اى كار شر انجام داده باشد آن را مشاهده خواهد نمود.
شخصى آمد خدمت پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم عرض كرد: «علمنّى مما علّمك اللَّه» از آنچه خداوند به تو تعلیم داده به من بیاموز، پیامبر او را به مردى از یارانش سپرد تا به او قرآن بیاموزد. معّلم سوره «اذا زلزلت» را به او تعلیم داد. آن مرد از جا برخاست و گفت: همین مرا كافى است. «یكفینى هذه الایة» وقتى از محضر پیامبر مرخص شد پیامبر فرمود آن مرد فقیه شد و بازگشت «رجع فقیها»
دلیل این سخن روشن است زیرا كسى كه مى داند اعمال انسان حتى به اندازه خردل و ذرّه هم مورد محاسبه قرار مى گیرد و در دنیا به حساب خود مى رسد و این بزرگ ترین اثر تربیتى روى او دارد.(204)
سفارش پیامبر(ص) به اباذر درباره محاسبه
پیامبر اكرم صلى الله علیه وآله وسلم به ابى ذر مى فرماید: اى اباذر! قبل از آن كه در قیامت به حساب تو برسند در همین دنیا به حساب خود برس، چون حساب رسى امروز از فرداى قیامت آسان تر است و نفس خود را توزین كن، قبل از توزین قیامت و به این وسیله براى قیامت آماده باش براى روزى كه عمل ها بر خدا عرضه مى شود و كوچك ترین چیزى بر او مخفى نخواهد بود.اى اباذر! انسان اهل تقوانیست مگر این كه به حساب خود برسد شدیدتر از محاسبه شریك با شریكش. باید انسان بفهمد كه خوردنى ها، نوشیدنى ها و پوشیدنى ها خود را از چه راهى به دست آورده از حلال یا حرام اگر انسان باك نداشته باشد از چه راهى كسب مى كند خداوند هم باك ندارد از چه راهى داخل دوزخش نماید.
«حاسب نفسك قبل ان تحاسب فانه اهون لحسابك غداً و زن نفسك قبل ان توزن و تجهّز للعرض الاكبر یوم لا یخفى على اللَّه خافیة الى ان قال یا اباذر لا یكون الرجل من المتقین حتى یحاسب نفسه اشدّ من محاسبة الشریك فیعلم من این مطعمه و من این مشربه و من این ملبسه امن حلال او حرام یا اباذر من لم یبال من این اكتسب المال لم یبال اللَّه من این ادخله النار»(205)