مراقبه و محاسبه
یكى از روش هاى تربیت در قرآن مراقبه و محاسبه است كه علماى اخلاق و ارباب معرفت درباره این موضوع تأكید و توصیه فراوان نموده اند.
(معنى محاسبه و مراقبه) مرحوم نراقى در جامع السعادات مى فرماید: محاسبه عبارت است از این كه انسان در هر شبانه روز یك وقتى را معین كند كه به حساب نفس خویش برسد كه چه اعمالى را انجام داده و طاعت ها و گناهانش را موازنه و سنجش نماید و نفس خویش را سرزنش كند اگر در طاعت الهى تقصیر نموده یا مرتكب معصیت شده، و شكر نماید خداوند را اگر واجبات را انجام داده و معصیتى از او صادر نشده و شكر زیادترى نماید اگر موفق به بعضى اعمال خیر و مستحبى شده است و مراقبه آن است كه همیشه ملاحظه كند ظاهر و باطن خود را تا این كه اقدام به معاصى نكند و واجبات از او ترك نشود تا این كه در موقع محاسبه ملامت و ندامت متوجه او نشود.(195)
اهمیّت محاسبه نفس
قال على علیه السلام: «و على العاقل ان یحصى على نفسه مساویها فى الدین و الرأى و الاخلاق و الادب فیجمع ذلك فى صورة او فى كتاب و یعمل فى ازالتها»(196) لازم است انسان عاقل به حساب خود رسیدگى كند و تمام عیب ها و زشتى هایى را كه دارد نسبت به دین و رأى و اخلاق و ادب اینكه ثبت و ضبط كند و آنها را به ذهن خود بسپارد یا آن كه در صفحه كاغذى بنویسد و براى برطرف نمودن آن ها فعالیت كند.
حضرت رضاعلیه السلام فرمود: «لیس منّا من لم یحاسب نفسه فى كل یوم»(197) آن كس كه همه روزه به حساب خویشتن رسیدگى نكند از ما نیست.
راه محاسبه نفس
كنترل و اداره نفس كار آسان و ساده اى نیست بلكه به تدبیر، بردبارى و تلاش فراوان نیاز دارد مگر نفس امّاره به این سادگى تسلیم مى شود؟ و مگر به آسانى پاى میز محاكمه و حساب رسى حاضر مى گردد؟
در اینكه چگونه به حساب خود بپردازیم باید گفت: یكى از راه هایى كه در حساب رسى نفس، مؤثر و مفید است این است كه انسان به یاد محاسبه شدید و سخت قیامت بیافتد كه در قیامت از جن و انس حساب رسى دقیق مى كنند. قرآن مى فرماید: «سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَیُّهَ الثَّقَلَانِ »(198) به زودى به حساب شمامى پردازیم اى دوگروه انس و جن!
امیرالمؤمنین مى فرماید: «حاسبوا انفسكم قبل ان تحاسبواو زنوها قبل ان توازنوا»(199) قبل از آن كه در قیامت به حساب شما برسند در دنیا به حساب خود بپردازید و قبل از آنكه كارهاى شما رابسنجند خود رابسنجید.
قرآن در آیات متعدد موضوع حسابرسى قیامت رامطرح نموده از جمله:
1. «وَإِن تُبْدُوا مَا فِی أَنفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحَاسِبْكُم بِهِ اللَّهُ»(200) اگر آنچه را در نفس دارید ظاهر سازید یا مخفى كنید خدا شما را به آن حساب خواهد كرد.
2. «وَنَضَعُ الْمَوَازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیَامَةِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئًا ۖ وَإِن كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنَا بِهَا ۗ وَكَفَىٰ بِنَا حَاسِبِینَ»(201) میزان هاى عدالت را در قیامت برپا مى داریم پس هیچ كس مورد ستم قرار نخواهد گرفت و اگر به مقدار یك مثقال از دانه خردل، عمل داشته باشد آن را براى حساب خواهیم آورد و خود ما براى حساب گرى كافى هستیم.
3. «إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَىٰ كُلِّ شَیْءٍ حَسِیبًا»(202) همانا خدا حساب همه چیز را دارد.
4. «یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِّیُرَوْا أَعْمَالَهُمْ * فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ * وَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ»(203) در قیامت مردم دسته دسته خارج مى شوند تا اعمالشان را مشاهده كنند پس هر كسى ذرّه اى كار خیر انجام داده باشد آن را خواهد دید و هر كس ذرّه اى كار شر انجام داده باشد آن را مشاهده خواهد نمود.
شخصى آمد خدمت پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم عرض كرد: «علمنّى مما علّمك اللَّه» از آنچه خداوند به تو تعلیم داده به من بیاموز، پیامبر او را به مردى از یارانش سپرد تا به او قرآن بیاموزد. معّلم سوره «اذا زلزلت» را به او تعلیم داد. آن مرد از جا برخاست و گفت: همین مرا كافى است. «یكفینى هذه الایة» وقتى از محضر پیامبر مرخص شد پیامبر فرمود آن مرد فقیه شد و بازگشت «رجع فقیها»
دلیل این سخن روشن است زیرا كسى كه مى داند اعمال انسان حتى به اندازه خردل و ذرّه هم مورد محاسبه قرار مى گیرد و در دنیا به حساب خود مى رسد و این بزرگ ترین اثر تربیتى روى او دارد.(204)