یاد مرگ و قیامت در ابعاد مختلف
قرآن وروایات براى تهذیب روح بشر وتربیت انسان، موضوع یاد مرگ و قیامت را در ابعاد مختلفى مطرح كرده اند كه به نمونه اى از آن ها اشاره مى شود:
1. در طهارت: در دعاى وضو مى خوانیم: خداوندا! صورت مرا سفید گردان در روزى كه صورت ها سیاه خواهد بود. «اللَّهم بیّض وجهى یوم تسودّ فیه الوجوه»
2. در نماز: در نماز مى خوانیم: «مالك یوم الدین» از این كه مسأله مالك و صاحب اختیار بودن خداوند در قیامت، در نماز مطرح شده، روشن مى شود كه انسان نمازگزار در نماز باید به یاد قیامت باشد.
3. در انفاق: «إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ ... إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا یَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِیرًا»(186)
4. در روزه: پیامبر اكرم صلى الله علیه وآله وسلم مى فرماید: «و اذكروا بجوعكم و عطشكم فیه جوع یوم القیمة و عطشه» (187) به وسیله گرسنگى و تشنگى روزه، از گرسنگى و تشنگى روز قیامت یاد كنید.
5. در جهاد: قرآن كریم به كسانى كه به بهانه گرمى هوا به جهاد نمى رفتند مى فرماید: «قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَّوْ كَانُوا یَفْقَهُونَ»(188) اى پیامبر به آنان بگو آتش دوزخ از این هم گرمتر است اگر مى دانستید.
6. مبارزه با طاغوت: قوم فرعون وقتى مؤمن شدند و از فرعون برگشتند، فرعون آنان را به كشتن تهدید كرد آن ها براى ادامه مبارزه با او موضوع قیامت را مطرح كردند:« إِنَّا إِلَىٰ رَبِّنَا مُنقَلِبُونَ»(189)
7. در حمام: قال الصادق علیه السلام: «نعم البیت الحمام یذكر فیه حرّ جهنم»(190)حمّام خوب خانه اى است زیرا انسان گرما و حرارت جهنم را در آن به یاد مى آورد.
8. در كار و كسب: قرآن كریم، به كسانى كه كم فروش هستند مى گوید آیا این ها گمان نمى كنند كه در روز قیامت (براى محاسبه) مبعوث نمى شوند. «وَیْلٌ لِّلْمُطَفِّفِینَ... أَلَا یَظُنُّ أُولَٰئِكَ أَنَّهُم مَّبْعُوثُونَ»(191)
9. هنگام خواب: قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم «اذا اویت الى فراشك فانظر ما كسبت فى یومك و اذكر انك میت و انّ لك معاداً»(192) هر گاه به طرف رختخواب رفتى، فكر كن در روز چه كارى انجام دادى و مرگ و قیامت را یادآور.
10. عیادت مریض. 11. تشییع جنازه. 12. زیارت قبور.
قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم «عودوا المرضى و اتبعوا الجنائز یذكّركم الاخرة»(193) «فزوروا القبور تذكر الموت»(194)
مراقبه و محاسبه
یكى از روش هاى تربیت در قرآن مراقبه و محاسبه است كه علماى اخلاق و ارباب معرفت درباره این موضوع تأكید و توصیه فراوان نموده اند.
(معنى محاسبه و مراقبه) مرحوم نراقى در جامع السعادات مى فرماید: محاسبه عبارت است از این كه انسان در هر شبانه روز یك وقتى را معین كند كه به حساب نفس خویش برسد كه چه اعمالى را انجام داده و طاعت ها و گناهانش را موازنه و سنجش نماید و نفس خویش را سرزنش كند اگر در طاعت الهى تقصیر نموده یا مرتكب معصیت شده، و شكر نماید خداوند را اگر واجبات را انجام داده و معصیتى از او صادر نشده و شكر زیادترى نماید اگر موفق به بعضى اعمال خیر و مستحبى شده است و مراقبه آن است كه همیشه ملاحظه كند ظاهر و باطن خود را تا این كه اقدام به معاصى نكند و واجبات از او ترك نشود تا این كه در موقع محاسبه ملامت و ندامت متوجه او نشود.(195)
اهمیّت محاسبه نفس
قال على علیه السلام: «و على العاقل ان یحصى على نفسه مساویها فى الدین و الرأى و الاخلاق و الادب فیجمع ذلك فى صورة او فى كتاب و یعمل فى ازالتها»(196) لازم است انسان عاقل به حساب خود رسیدگى كند و تمام عیب ها و زشتى هایى را كه دارد نسبت به دین و رأى و اخلاق و ادب اینكه ثبت و ضبط كند و آنها را به ذهن خود بسپارد یا آن كه در صفحه كاغذى بنویسد و براى برطرف نمودن آن ها فعالیت كند.
حضرت رضاعلیه السلام فرمود: «لیس منّا من لم یحاسب نفسه فى كل یوم»(197) آن كس كه همه روزه به حساب خویشتن رسیدگى نكند از ما نیست.