یاد مرگ و قیامت
قرآن كریم یكى از روش هاى مؤثر در تربیت را یاد قیامت مى داند. قرآن وقتى پیامبران را به عظمت و بزرگى یاد مى كند مى فرماید: یاد قیامت و سراى آخرت بود كه آن ها را به این مرتبه والا و مقام و منزل عالى انسانى رسانید. «وَاذْكُرْ عِبَادَنَا إِبْرَاهِیمَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ أُولِی الْأَیْدِی وَالْأَبْصَارِ * إِنَّا أَخْلَصْنَاهُم بِخَالِصَةٍ ذِكْرَى الدَّارِ * وَإِنَّهُمْ عِندَنَا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیَارِ»(177) به خاطر بیاور بندگان ما ابراهیم و اسحاق و یعقوب را صاحبان «دست هاى نیرومند» و «چشمان بینا» ما آن ها را با خلوص ویژه اى خالص كردیم و آن یادآورى سراى آخرت بود و آن ها نزد ما از برگزیدگان و نیكانند.
قرآن كریم علت تباهى و سقوط افراد گنهكار را فراموشى قیامت و روز حساب مى داند. «إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُوا یَوْمَ الْحِسَابِ »(178) كسانى كه از راه خداوند گمراه شوند عذاب شدیدى به خاطر فراموش كردن روز حساب دارند.
یاد مرگ و قیامت در تربیت و تهذیب روح انسان تأثیر فراوان دارد و در روایات بدان اشاره شده است؛ امام صادق علیه السلام مى فرماید: «ذكر الموت یمیت الشهوات فى النفس و یقلع منابت الغفلة و یقوّى القلب بمواعد اللَّه و یرق الطبع و یكسر اعلام الهوى و یطفئ نار الحرص و یحقّر الدنیا»(179) یاد مرگ شهوتها در نفس را مى میراند و غفلت انسان را از بین مى برد و باعث قوت قلب انسان به وعده هاى الهى مى شود، طبیعت انسان را نرم مى كند و هوس را مى شكند و آتش حرص را خاموش و دنیا را در نظر انسان كوچك و حقیر مى كند.
رسول گرامى اسلام مى فرماید: «اكثروا ذكر هادم اللّذات»(180) زیاد به یاد از بین برنده لذّت هاى مادى باشید.
حضرت على علیه السلام مى فرماید: «اكثروا ذكر الموت تهوّن علیكم المصائب»(181) زیاد به یاد مرگ باشید تا مصیبت ها و سختى هاى روزگار بر شما آسان شود.
قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «افضل الزهد فى الدنیا ذكر الموت و افضل العبادة ذكر الموت و افضل التفكر ذكر الموت»(182) برترین زهد در دنیا یاد مرگ است و برترین عبادت یاد مرگ است و برترین اندیشه یاد مرگ است. و نیز فرمود: «اكیس الناس من كان اشد ذكراً للموت»(183) زیرك ترین مردم كسى است كه بیش تر به یاد مرگ باشد. «من اكثر ذكر الموت رضى من الدنیا بالیسیر»(184) هر كس زیاد به یاد مرگ باشد به اندك سرمایه دنیا راضى مى شود. «من اكثر ذكر الموت احبه اللَّه»(185) هر كس زیاد به یاد مرگ باشد خداوند او را دوست دارد.
یاد مرگ و قیامت در ابعاد مختلف
قرآن وروایات براى تهذیب روح بشر وتربیت انسان، موضوع یاد مرگ و قیامت را در ابعاد مختلفى مطرح كرده اند كه به نمونه اى از آن ها اشاره مى شود:
1. در طهارت: در دعاى وضو مى خوانیم: خداوندا! صورت مرا سفید گردان در روزى كه صورت ها سیاه خواهد بود. «اللَّهم بیّض وجهى یوم تسودّ فیه الوجوه»
2. در نماز: در نماز مى خوانیم: «مالك یوم الدین» از این كه مسأله مالك و صاحب اختیار بودن خداوند در قیامت، در نماز مطرح شده، روشن مى شود كه انسان نمازگزار در نماز باید به یاد قیامت باشد.
3. در انفاق: «إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ ... إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا یَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِیرًا»(186)
4. در روزه: پیامبر اكرم صلى الله علیه وآله وسلم مى فرماید: «و اذكروا بجوعكم و عطشكم فیه جوع یوم القیمة و عطشه» (187) به وسیله گرسنگى و تشنگى روزه، از گرسنگى و تشنگى روز قیامت یاد كنید.
5. در جهاد: قرآن كریم به كسانى كه به بهانه گرمى هوا به جهاد نمى رفتند مى فرماید: «قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَّوْ كَانُوا یَفْقَهُونَ»(188) اى پیامبر به آنان بگو آتش دوزخ از این هم گرمتر است اگر مى دانستید.
6. مبارزه با طاغوت: قوم فرعون وقتى مؤمن شدند و از فرعون برگشتند، فرعون آنان را به كشتن تهدید كرد آن ها براى ادامه مبارزه با او موضوع قیامت را مطرح كردند:« إِنَّا إِلَىٰ رَبِّنَا مُنقَلِبُونَ»(189)
7. در حمام: قال الصادق علیه السلام: «نعم البیت الحمام یذكر فیه حرّ جهنم»(190)حمّام خوب خانه اى است زیرا انسان گرما و حرارت جهنم را در آن به یاد مى آورد.
8. در كار و كسب: قرآن كریم، به كسانى كه كم فروش هستند مى گوید آیا این ها گمان نمى كنند كه در روز قیامت (براى محاسبه) مبعوث نمى شوند. «وَیْلٌ لِّلْمُطَفِّفِینَ... أَلَا یَظُنُّ أُولَٰئِكَ أَنَّهُم مَّبْعُوثُونَ»(191)
9. هنگام خواب: قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم «اذا اویت الى فراشك فانظر ما كسبت فى یومك و اذكر انك میت و انّ لك معاداً»(192) هر گاه به طرف رختخواب رفتى، فكر كن در روز چه كارى انجام دادى و مرگ و قیامت را یادآور.
10. عیادت مریض. 11. تشییع جنازه. 12. زیارت قبور.
قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم «عودوا المرضى و اتبعوا الجنائز یذكّركم الاخرة»(193) «فزوروا القبور تذكر الموت»(194)
مراقبه و محاسبه
یكى از روش هاى تربیت در قرآن مراقبه و محاسبه است كه علماى اخلاق و ارباب معرفت درباره این موضوع تأكید و توصیه فراوان نموده اند.
(معنى محاسبه و مراقبه) مرحوم نراقى در جامع السعادات مى فرماید: محاسبه عبارت است از این كه انسان در هر شبانه روز یك وقتى را معین كند كه به حساب نفس خویش برسد كه چه اعمالى را انجام داده و طاعت ها و گناهانش را موازنه و سنجش نماید و نفس خویش را سرزنش كند اگر در طاعت الهى تقصیر نموده یا مرتكب معصیت شده، و شكر نماید خداوند را اگر واجبات را انجام داده و معصیتى از او صادر نشده و شكر زیادترى نماید اگر موفق به بعضى اعمال خیر و مستحبى شده است و مراقبه آن است كه همیشه ملاحظه كند ظاهر و باطن خود را تا این كه اقدام به معاصى نكند و واجبات از او ترك نشود تا این كه در موقع محاسبه ملامت و ندامت متوجه او نشود.(195)