نصیحت و خیرخواهى
یكى از روش هاى مؤثر براى تربیت نفس كه قرآن بدان اشاره نموده است؛ روش نصیحت و خیرخواهى است. نصیحت از ماده «نُصح» به معناى خلوص و بى غل و غش بودن است «ناصح العسل» به معنى عسل خالص است و این تعبیر در مورد سخنانى كه از روى نهایت خلوص و خیرخواهى گفته مى شود به كار رفته است. قرآن كریم انبیا و پیشوایان دینى را نصیحت كنندگان و خیرخواهان بشر معرفى مى نماید كه در سوره اعراف قرآن كریم از چهار نفر آن ها یاد مى نماید: 1. حضرت نوح علیه السلام 2. حضرت هودعلیه السلام 3. حضرت صالح علیه السلام 4. حضرت شعیب علیه السلام
حضرت نوح علیه السلام گوید: «أُبَلِّغُكُمْ رِسَالَاتِ رَبِّی وَأَنصَحُ لَكُمْ»(166) پیام هاى پروردگار را به شما مى رسانم و شما را نصیحت مى كنم.
حضرت هودعلیه السلام گوید: «أُبَلِّغُكُمْ رِسَالَاتِ رَبِّی وَأَنَا لَكُمْ نَاصِحٌ أَمِینٌ»(167) رسالت هاى پروردگارم را به شما ابلاغ مى كنم وخیرخواه امینى براى شما هستم.
حضرت صالح علیه السلام گوید: «یَا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُكُمْ رِسَالَةَ رَبِّی وَنَصَحْتُ لَكُمْ وَلَٰكِن لَّا تُحِبُّونَ النَّاصِحِینَ»(168) اى قوم! من رسالات پروردگارم را به شما ابلاغ كردم و براى شما خیرخواهى را انجام دادم ولى شما خیرخواهان را دوست ندارید.
حضرت شعیب علیه السلام گوید: «یَا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُكُمْ رِسَالَاتِ رَبِّی وَنَصَحْتُ لَكُمْ»(169) من رسالات پروردگارم را به شما ابلاغ كردم و براى شما خیرخواهى نمودم.
آرى، پیامبران براى آگاهى و آشنایى مردم به وظایف خویش و تربیت اخلاقى آنان، از نصیحت وخیرخواهى به عنوان یك روش استفاده نموده اند.
پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه وآله وسلم مردم را به نصیحت كردن یكدیگر تشویق مى نماید. «ان اعظم الناس منزلة عندالله یوم القیمه امشاهم فى ارضه بالنصیحة لخلقه»(170) بزرگ ترین مردم از لحاظ مرتبه نزد خدا در روز قیامت كسى است كه براى نصیحت خلق در زمین بیشتر سعى و تلاش نماید.
امام صادق علیه السلام مى فرماید: «یجب للمؤمن على المؤمن النصیحة له فى المشهد و المغیب»(171) بر مؤمن واجب است كه در حضور و غیاب، خیرخواه مؤمن باشد و نیز مى فرماید: «علیكم بالنّصح لله فى خلقه فلن تلقاه بعمل افضل منه»(172) بر شما باد به نصیحت كردن مخلوق براى رضاى الهى كه خدا را به عمل بهتر از آن ملاقات نكنى.
وصیت به خیر و حق
قرآن كریم، یكى از روش هاى مؤثر و مفید در تربیت نفس را مسأله وصیت دانسته است. وصّیت به عنوان یك روش تربیتى منحصراً در وقت مرگ و آن هم براى تقسیم اموال و تعیین تكالیف به كار نمى رود وصیت كه به معناى سفارش و خواستن بعضى از امور است به صورت گسترده در اسلام براى بیان وظایف فردى و اجتماعى و رعایت مسایل اخلاقى به كار رفته است.
قرآن از حضرت عیسى علیه السلام نقل مى كند: «وَأَوْصَانِی بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَیًّا»(173) خداوند به من وصیت و سفارش كرد كه تا وقتى زنده هستم نماز بخوانم و زكات بپردازم. خداوند به انسان سفارش مى كند كه «وَوَصَّیْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَیْهِ حُسْنًا»(174) با پدر و مادر خود به خوبى رفتار كند ولى اگر آنها فرزندان خود را وادار كنند كه: «لِتُشْرِكَ بِی مَا لَیْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا»(175) آن چه را كه نمى دانند شریك خدا قرار دهند در این صورت نباید از آنان اطاعت كند.
قرآن كریم مى فرماید انسان ها در قیامت در خسران و زیان هستند مگر كسانى كه اهل ایمان و عمل صالح باشند و مردم را به حق و حقیقت و صبر و استقامت و فضایل اخلاقى و مكارم نفسانى توصیه و سفارش كنند: «إِنَّ الْإِنسَانَ لَفِی خُسْرٍ * إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ»(176) یعنى همه انسان ها در زیان هستند مگر اهل ایمان و عمل صالح و كسانى كه به حق و صبر سفارش مى كنند.
پیامبر اكرم صلى الله علیه وآله وسلم بسیارى از مسایل تربیتى و اخلاقى را به صورت وصیت بیان داشته اند. وصیّت هاى آن حضرت به تفصیل در كتاب مكارم الاخلاق طبرسى درج شده است. از جمله وصیّت هاى آن حضرت به على علیه السلام این است كه چهار چیز را قبل از چهار چیز دریاب: «شبابك قبل حرمك و صحتك قبل سقمك و غناك قبل فقرك و حیاتك قبل مماتك» 1. جوانى را قبل از پیرى 2. سلامتى را قبل از بیمارى 3. بى نیازى را قبل از فقر 4. زندگى را قبل از مرگ.
یاد مرگ و قیامت
قرآن كریم یكى از روش هاى مؤثر در تربیت را یاد قیامت مى داند. قرآن وقتى پیامبران را به عظمت و بزرگى یاد مى كند مى فرماید: یاد قیامت و سراى آخرت بود كه آن ها را به این مرتبه والا و مقام و منزل عالى انسانى رسانید. «وَاذْكُرْ عِبَادَنَا إِبْرَاهِیمَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ أُولِی الْأَیْدِی وَالْأَبْصَارِ * إِنَّا أَخْلَصْنَاهُم بِخَالِصَةٍ ذِكْرَى الدَّارِ * وَإِنَّهُمْ عِندَنَا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیَارِ»(177) به خاطر بیاور بندگان ما ابراهیم و اسحاق و یعقوب را صاحبان «دست هاى نیرومند» و «چشمان بینا» ما آن ها را با خلوص ویژه اى خالص كردیم و آن یادآورى سراى آخرت بود و آن ها نزد ما از برگزیدگان و نیكانند.
قرآن كریم علت تباهى و سقوط افراد گنهكار را فراموشى قیامت و روز حساب مى داند. «إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُوا یَوْمَ الْحِسَابِ »(178) كسانى كه از راه خداوند گمراه شوند عذاب شدیدى به خاطر فراموش كردن روز حساب دارند.
یاد مرگ و قیامت در تربیت و تهذیب روح انسان تأثیر فراوان دارد و در روایات بدان اشاره شده است؛ امام صادق علیه السلام مى فرماید: «ذكر الموت یمیت الشهوات فى النفس و یقلع منابت الغفلة و یقوّى القلب بمواعد اللَّه و یرق الطبع و یكسر اعلام الهوى و یطفئ نار الحرص و یحقّر الدنیا»(179) یاد مرگ شهوتها در نفس را مى میراند و غفلت انسان را از بین مى برد و باعث قوت قلب انسان به وعده هاى الهى مى شود، طبیعت انسان را نرم مى كند و هوس را مى شكند و آتش حرص را خاموش و دنیا را در نظر انسان كوچك و حقیر مى كند.
رسول گرامى اسلام مى فرماید: «اكثروا ذكر هادم اللّذات»(180) زیاد به یاد از بین برنده لذّت هاى مادى باشید.
حضرت على علیه السلام مى فرماید: «اكثروا ذكر الموت تهوّن علیكم المصائب»(181) زیاد به یاد مرگ باشید تا مصیبت ها و سختى هاى روزگار بر شما آسان شود.
قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «افضل الزهد فى الدنیا ذكر الموت و افضل العبادة ذكر الموت و افضل التفكر ذكر الموت»(182) برترین زهد در دنیا یاد مرگ است و برترین عبادت یاد مرگ است و برترین اندیشه یاد مرگ است. و نیز فرمود: «اكیس الناس من كان اشد ذكراً للموت»(183) زیرك ترین مردم كسى است كه بیش تر به یاد مرگ باشد. «من اكثر ذكر الموت رضى من الدنیا بالیسیر»(184) هر كس زیاد به یاد مرگ باشد به اندك سرمایه دنیا راضى مى شود. «من اكثر ذكر الموت احبه اللَّه»(185) هر كس زیاد به یاد مرگ باشد خداوند او را دوست دارد.