آثار سوء خلق
1. مایه فشار قبر وعذاب روح: قال رسول اللَّه: «عندما دفن سعد بن معاذ قد اصابته ضمّة. فسئل عن ذلك فقال: انّه كان فى خُلقه مع اهله سوء»(112) پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم به هنگام دفن سعد بن معاذ فرمودند: فشارى براو وارد شد علّت آن را جویا شدم. فرمود: زیرا با خانواده خود بدرفتار بود.
2. سختى زندگى: قال على علیه السلام: «سوء الخلق نكد العیش و عذاب النفس»(113) بداخلاقى مایه دشوارى زندگى و عذاب انسان است.
3. فساد ایمان و عمل: قال النبى صلى الله علیه وآله وسلم: «الخلق السیى ء یفسد العمل كما یفسد الخلّ العسل»(114) اخلاق بد، عمل انسان را تباه مى سازد چنان كه سركه عسل را فاسد مى كند.
4. دوام ناراحتى: سئل عن على علیه السلام: «من ادوم الناس غماً قال اسؤهم خلقاً»(115) از حضرت على علیه السلام پرسیدند چه كسى غم و غصّه او همیشگى است؟ فرمود: كسى كه بدرفتار باشد.
5. عذاب نفس: قال على علیه السلام: «من ساء خلقه عذّب نفسه»(116) هر كس اخلاقش تند گردد نفس خویش را به عذاب افكنده است.
6. دورى از مردم: قال على علیه السلام: «سوءالخلق یوحش القریب وینفر البعید»(117) بداخلاقى، باعث وحشت افراد نزدیك و انزجار افراد دور، از انسان مى شود.
آثار حسن خلق
1. لذت روحى: قال المجتبى علیه السلام: «لا عیش الذّ من حسن الخلق»(118) لذیذترین و سودمندترین چیز در زندگى، اخلاق نیك است.
2. جلب دوستى: قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «حسن الخلق یثبت المودّة و حسن البشر یذهب بالسخیمة»(119) اخلاق نیك باعث دوستى امت و خوشرویى، عامل از بین رفتن كدورت و كینه است.
3. نابودى گناهان: قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «ان الخلق الحسن یذیب الذنوب كما تذیب الشمس الجمد»(120) اخلاق خوب باعث نابود شدن گناهان است همان گونه كه آفتاب برف و یخ را آب مى كند.
4. قرب به پیامبر اكرم: قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «اقربكم منّى غداً احسنكم اخلاقاً و اقربكم من الناس»(121) نزدیك ترین شما به من، در فرداى قیامت كسانى اند كه اخلاقشان نیكوتر و به مردم نزدیكتر باشند.
5. پاداش برتر: قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «ان العبد لینال بحسن خلقه درجة الصائم القائم»(122) انسان از راه حسن خلق به درجات و پاداش روزه دار و شب زنده دار مى رسد.
6. افزایش روزى: قال الصادق علیه السلام: «حسن الخلق من الدین وهویزیدفى الرزق»(123) اخلاق نیك از دین است و اخلاق نیك روزى آدمى را زیاد مى كند.
7. تكمیل ایمان: قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «اكمل المؤمنین ایماناً احسنهم خلقاً و انّما المسلم من سلم المسلمون من لسانه و یده»(124) كامل ترین انسان ها از نظر ایمان كسانى اند كه اخلاق آنان نیكوتر باشد و مسلمان كسى است كه مسلمانان از زبان و دست او در امان باشند.
8. آبادانى شهرها و طول عمر: «انّ البر و حسن الخلق یعمران الدیار و یزیدان فى الاعمار»(125) نیكى كردن و اخلاق شایسته داشتن مایه آبادانى شهرها و باعث طول عمر مى شود.
تفاوت محاسن اخلاق با مكارم اخلاق
قال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله وسلم: «بعثت بمكارم الاخلاق ومحاسنها»(126) من از طرف خداوند براى مكارم اخلاق ومحاسن آن مبعوث شده ام.
راوى گوید: قلت لابى عبداللَّه علیه السلام: «ماحدّ حسن الخلق؟ قال: تلین جانبك و تطیب كلامك و تلقى اخاك ببشر حسن»(127)به امام صادق علیه السلام عرض كردم: حدّ حسن خلق چیست؟ فرمود: با مردم به نرمى برخورد كن و پاكیزه سخن بگو و با برادرت گشاده رو باش.
قد سئل الصادق علیه السلام: عن مكارم الاخلاق؟ فقال العفو عمّن ظلمك وصلة من قطعك و اعطاء من حرمك و قول الحقّ و لو على نفسك.(128)
از حضرت صادق علیه السلام از مكارم اخلاق سؤال شد. حضرت فرمود: نسبت به كسى كه به تو ظلم كرده عفو كنى و با كسى كه با تو قطع رابطه كرده ارتباط بر قرار كنى و كسى كه تو را محروم كرده به او عطا كنى و سخن حق بگویى گرچه بر ضرر تو باشد.
در این كه میان محاسن اخلاق و مكارم آن چه تفاوتى وجود دارد شاید در تعریف محاسن اخلاق بتوان گفت: محاسن اخلاق عبارت است خوى و خصلت هاى پسندیده و مكارم اخلاق عبارت است از بزرگوارى و كرامت نفس و به تعبیر دیگر آن قسم خلق و خویى كه در شرع مقدس پسندیده شناخته شده و با غرایز حیوانى و تمایلات نفسانى هماهنگ است یا لااقل با آنها تضادى ندارد حسن خلق است و مكارم اخلاق عبارت است از آن قسم خلقیّات عالى و رفیعى كه اگر كسى بخواهد انجام دهد یا باید با هواى نفس و غرایز حیوانى خود بجنگد و در جهت مخالف آن ها قدم بردارد یا لااقل باید نداى آن ها را نادیده بگیرد و نسبت به آن بى اعتنا باشد.
صفاتى را كه امام علیه السلام در تعریف حسن خلق فرموده با تمایلات نفسانى هماهنگ است یعنى انسان ذاتاً میل دارد محبوب مردم باشد و با مردم مؤدّب سخن بگوید. امّا در مكارم اخلاق آدمى به طور طبیعى مایل نیست آن طور عمل كند كه مى خواهد بلكه مى خواهد در جهت مخالف مكارم اخلاق قدم بردارد مثلاً اگر كسى به شما اهانت كرد غریزه انتقامجویى مى گوید: باید عمل او را تلافى كرد امّا امام صادق مى فرماید: مكارم اخلاق اقتضا مى كند او را ببخشى.(129)