اخلاق نظرى و اخلاق عملى
«اخلاق نظرى» آن است كه از اساس خیر و شر با قطع نظر از مصداق ها و افراد بحث مى كند مانند گفتگو درباره عبادت و نماز و تقوا و محبت و عدالت «من حیث هو» از جهت عبادت بودن و نماز بودن، تقوا بودن و محبت داشتن و عدالت ورزیدن نه از جهت این كه عبادت روزه است یا نماز است یا این كه تقوا به چه چیزى حاصل مى شود؟
«اخلاق عملى» از خیر مطلق و یا رذیلت و فضیلت سخن نمى گوید بلكه از مصداق هاى خیر و شر كه در قلمرو حواس قرار مى گیرند و از صفات برونى انسان مانند وفاى به عهد و احسان و امانت دارى سخاوت... و در جهت منفى خلف وعده و ظلم و ریا گفتگو مى كند.(103)
رابطه تربیت و اخلاق
اگر اخلاق را كه صفات نفسانى و اعمال و رفتار عالى انسانى است در جهت صحیح و مثبت لحاظ كنیم اخلاق در این معنا یكى از ثمرات بلكه مهمترین ثمره تربیت است. بر این اساس؛ تربیت، فعلى است كه اخلاق حاصل آن است، اگر چه تمامى آن نیست پرورش استعدادهاى فكرى و ذهنى و ذوقى و غیره كه همگى در دایره تربیت و از موضوعات آن هستند؛ به جهت این كه به طور مستقیم با ملكات نفسانى و خصوصیات اخلاقى مرتبط نیستند جزء اخلاق محسوب نمى گردند. مثلاً پرورش حافظه و قدرت استنتاج و استعدادهاى هنرى و ذوقى اگرچه در محدوده تربیت قرار مى گیرند ولى چون مستقیماً با صفات اخلاقى مرتبط نیستند جزء اخلاق محسوب نمى گردند.
اصول فضایل اخلاقى
ریشه تمام مسایل اخلاقى را سه قوّه تشكیل مى دهد:شهوت، غضب و تفكر. این سه نیرو نفس را به اّتخاذ علوم وادارمى كند كه افعال مناسب آن قوه از آن سرچشمه مى گیرد
توضیح این كه: كلیه افعال انسانى یا به جلب منفعت بازگشت مى كند، مانند خوردن و آشامیدن و لباس پوشیدن و امثال این ها. یا به دفع ضرر باز مى گردد مانند دفاع از جان و مال و حیثیت و مانند آن و یا از قبیل افعالى است كه به تصور و تصدیق فكرى مربوط است، مانند تشكیل قیاس و اقامه دلیل براى مطالب گوناگون. قسم اول از قوّه شهویّه و قسم دوم از قوّه غضبیّه و قسم سوم از قوه فكریه سرچشمه مى گیرد و چون ذات انسان از تركیب و اّتحاد این قواى سه گانه حاصل شده وبر اثر این تركیب مى تواند مبدأ افعال خاصى شود ودر سایه آن به سعادتى كه این تركیب به خاطر آن قرار داده شده نایل گردد لذا همواره باید مواظب باشد هیچ یك از این سه قوه از مسیر اعتدال خارج نشود زیرا اگر افراط و تفریطى در یكى از این ها رخ دهد سعادت حاصل نمى شود.
در علم اخلاق حد اعتدال هر یك از قواى سه گانه را روشن كردند به این ترتیب كه حد اعتدال قوه شهویه عفت و حد افراط و تفریط آن حرص و تنبلى است حد اعتدال قوه غضبیه شجاعت و افراط و تفریط آن تهور و ترس است حد اعتدال قوه فكریه حكمت و افراط و تفریط آن جربزه و كودن بودن است از مجموع این ملكات معتدله در نفس ملكه چهارمى به وجود مى آید كه عدالت نامیده مى شود.
مرحوم علامه طباطبایى مى فرماید: مجموعه این چهار اصل (عفت، شجاعت، حكمت، عدالت) اصول اخلاق فاضله را تشكیل مى دهد كه دانشمندان ذكر كردند و لكن سه مكتب و مسلك در اینجا وجود دارد:
1. مكتبى كه مى گوید: انسان باید حد اعتدال این قوا و نیروهاى سه گانه را بشناسد و رعایت كند تا بتواند صفات فاضله را كسب كرده و از رذایل بپرهیزد و بدین وسیله سعادت علمى خود را تكمیل نموده و اعمالى از او سر زند كه موجب ستایش اجتماع و محبوبیت جامعه گردد.
2. مكتب پیامبران الهى: این مكتب نیز از جهاتى شبیه مكتب اول است ولى فرقى كه در میان این دو وجود دارد از نظر هدف ونتیجه است؛ چون در مكتب انبیا هدف سعادت حقیقى انسان، یعنى تكمیل ایمان به خدا وآیات او وآسایش اخروى است كه یك سعادت حقیقى وواقعى باشد نه این كه فقط از نظر مردم سعادت است ولى در مكتب اول، هدف از اصلاح اخلاق كسب محبوبیت در نظر مردم ودارا بودن صفاتى كه مورد ستایش جامعه است مى باشد.
3. مكتب اخلاقى قران؛ كه با دو مكتب سابق یك فرق اساسى دارد و آن این كه هدف در این جا ذات خداوند است نه كسب فضیلت انسانى و به همین دلیل بسا مى شود كه طرز مشى آن با دو مكتب سابق فرق مى كند.
توضیح این كه هنگامى كه انسان رو به كمال مى رود و ترقیاتى در این زمینه نصیب وى مى شود دل او مجذوب تفكر درباره خدا و توجه به اسما و صفات عالیه حق كه از هر نقصى منزه و مبر است مى گردد و این حالت جذبه و كشش روز به روز زیادتر و شدیدتر و توجه به خداوند عمیق تر مى گردد و به آنجا مى رسد كه خدا را چنان عبادت مى كند كه گویا او را مى بیند و خداوند او را مى بیند همواره جلوه او را در تجلیات جذبه و شوق و توجه مشاهده مى كند. در این هنگام محبت و شوق او روز افزون مى گردد زیرا عشق به كمال و جمال جزء فطرت انسان و خمیره اوست قرآن مى فرماید: « وَالَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِّلَّهِ »(104) آن ها كه به خدا ایمان دارند محبتشان به خداوند شدیدتر است.
همین معنى او را به پیروى از پیامبر اكرم صلى الله علیه وآله وسلم در تمام افعال و حركات وادار مى كند زیرا عشق به یك چیز، مستلزم عشق به آثار آن است و پیامبر هم از آثار و آیات اوست چنان كه جهان و آن چه در جهان است از آثار و آیات اوست. آتش این شوق و محبت باز تیزتر مى گردد و به جایى مى رسد كه از همه چیز صرف نظر كرده، تمام توجهش به ذات او مى شود فقط او را دوست مى دارد دلش تنها براى او خاضع است... در این حال طرز تفكر و عمل او با سایرین فرق مى كند هیچ چیز را نمى بیند مگر آن كه خدا را پیش از آن و با آن مشاهده مى كند همه چیز در نظر او از درجه استقلال ساقط شود. بنابراین جز او نمى خواهد و جز او نمى جوید و از غیر او طلب نمى كند و از غیر او نمى ترسد فعل و ترك و انس و وحشت و خشنودى او فقط به خاطر خداست؛ تاكنون دنبال هر كار و فضیلتى مى رفت به خاطر این بود كه فضیلت انسانى است ولى اكنون جز خدا نمى خواهد سر منزل مقصود او خدا؛ زاد و توشه او ذلت و بندگى در پیشگاه الهى و راهنماى او شوق و محبت الهى است.(105)