كرامت نفس
قال على علیه السلام: «و اكرم نفسك عن كل دنیة و ان ساقتك الى الرغائب فانّك لن تعتاض بما تبذل من نفسك عوضاً و لا تكن عبد غیرك و قد جعلك اللَّه حرّاً»(54)
حضرت على علیه السلام به فرزندش امام مجتبى علیه السلام مى گوید: «كرامت نفس خود را محافظت نما و از هر خوارى و ذلّتى بپرهیز، هر چند آن پستى و زبونى وسیله رسیدن به آرزوهایت باشد، زیرا در برابر آنچه از سرمایه نفس خود مى دهى، هرگز عوضى كه با آن مساوى باشد به دستت نخواهد رسید و بنده دگرى مباش كه خداوند تو را آزاد آفریده است.
حساسیت تربیت
در حساسیت تربیت همین بس كه بدانیم سرو كار ما با نفسى است كه پیامبر اكرم صلى الله علیه وآله وسلم در نیمه هاى شب با چشم گریان عرض مى كرد: «الهى لا تكلنى الى نفسى طرفة عین ابداً»(55). و حضرت سجادعلیه السلام از شرّ نفس، به درگاه الهى شكایت مى كرد و مى گفت: «الهى الیك اشكو نفساً بالسوء امّاره»(56) «خدایا از دست نفسى كه به بدیها سوق مى دهد به درگاه تو شكایت مى برم.»
حال جاى این سؤال است كه آیا با نفسى كه پیامبر اكرم صلى الله علیه وآله وسلم یك لحظه خود را از شر آن در امان نمى بیند و امام سجادعلیه السلام از آن شكایت مى كند مى توان در تربیت آن سعى و كوشش نكرد و او را رها نمود یا این كه لازم است براى مهار كردن و تربیت آن نهایت تلاش را انجام داد؟
اهمیت معرفت نفس
بدون شك كلید معرفت ذات اقدس پروردگار و شناخت همه موجودات خود شناسى است چنان كه امیرالمؤمنین علیه السلام مى فرماید: «افضل المعرفة معرفه الانسان نفسه اعظم الجهل جهل الانسان امر نفسه»(57). برترین شناسایى آن است كه بشر خود را بشناسد و بزرگ ترین نادانى آن است كه انسان خود را نشناسد و از مسایل مربوط به نفس بى خبر باشد. آغاز هر معرفت و قدم اول براى رسیدن به خداوند، پى بردن به وجود نفس و خودى خود است و تا مادامى كه انسان خود را پیدا نكند هم چنان در بند شهوت ها اسیر است. در بیان دیگر مى فرماید: «معرفة النفس انفع المعارف» معرفت نفس بهترین معرفت هاست.
قرآن كریم مؤمنان را امر مى كند كه خود را دریابند و معرفت و شناخت نفس پیدا كنند و راه هدایت خود را ادامه دهند و از فتنه هاى فتنه گران و منادیان گمراهى وحشت و هراس به دل راه ندهند؛ زیرا خداى بزرگ بر جمیع امور و اعمال ما حاكم است. « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْكُمْ أَنفُسَكُمْ لَا یَضُرُّكُم مَّن ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِیعًا فَیُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ »(58) در اهمیت خودشناسى همین بس كه حضرت على علیه السلام مى فرماید: «من عرف نفسه فقد عرف ربه» هر كس نفس خود را بشناسد خداى خود را شناخته است.