انسان مسئول تربیت نفس
قرآن كریم مى فرماید: « بَلِ الْإِنسَانُ عَلَىٰ نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ* وَلَوْ أَلْقَىٰ مَعَاذِیرَهُ »(50) بلكه انسان بر نیك و بد خویش آگاه است گرچه عذرى آورد.
پیامبران و ائمه معصومین علیهم السلام گر چه مربى انسان ها و هادیان بشر به سوى سعادت و كمال انسانى هستند لكن مسئولیت اصلى در اصلاح نفس و تربیت روح بر عهده خود انسان هاست. زیرا به قول قرآن كریم هیچ كس بهتر از خود انسان نمى تواند بیماریش را تشخیص دهد و در صدد علاج و مداوا بر آید انسان بیمارى ها و امراض روحى را از لسان وحى و شرع مقدس مى شنود ولى آن كس كه در نهایت باید به بیمارى خود پى برد و داروى مخصوص را به كار گیرد خود انسان است.
حضرت صادق علیه السلام مى فرماید: «انّك قد جعلت طبیب نفسك و بیّن لك الدّاء و عرّفت آیة الصّحة و دُللت على الدّواء فانظر كیف قیامك على نفسك»(51)
یعنى: تو طبیب نفس خودت قرار داده شده اى، درد برایت بیان شده و علامت صحت را برایت بیان كرده اند دواهم به تو معرفى شده است پس ببین چگونه در معالجه نفس خود قیام مى كنى.
حضرت باقرعلیه السلام مى فرماید: «من لم یجعل له من نفسه واعظاً فانّ مواعظ الناس لن تغنى عنه شیئاً»(52) هر كس كه در نفس خویش واعظى نداشته باشد، پندهاى دیگران برایش سودى نخواهد داشت.
محور تربیت نفس انسان
تربیت همان طورى كه از ریشه لغوى آن استفاده مى شود عبارت است از پرورش استعدادهاى درونى وقواى انسان و مركز ثقل آن نفس و باطن بشر است. واگر نسبت به بدن و قواى ظاهرى انسان هم تعلق مى گیرد جنبه مقدماتى وتبعى دارد تا آن را براى دسترسى به كمالات وفضایل انسانى آماده نماید.
ریشه همه فضایل و رذایل معنوى، نفس انسان است كه با تربیت صحیح و مناسب، به عالم ملكوت عروج مى كند و به مقام قرب الهى مى رسد و با ناپاكى و معصیت سقوط مى كند. از نظر اسلام لازم است هر مسلمانى نفس خویش را به وسیله علم و دانش و عمل تغذیه و تكریم كند.
تغذیه نفس به وسیله علم
قال على علیه السلام: «مالى ارى الناس اذا قربّ الیهم الطعام لیلاً تكلّفوا انارة المصابیح لیبصروا ما یدخلون بطونهم و لا یهتمّون بغذاء النفس بان ینیروا مصابیح البابهم بالعلم لیسلموا من لواحق الجهالة و الذنوب فى اعتقاداتهم و اعمالهم.(53)»
حضرت على علیه السلام مى فرماید: «چرا مردم موقع غذا خوردن در شب، چراغ روشن مى كنند تا با چشم خود ببینند چه طعامى مى خورند ولى در تغذیه روانى خود همّت ندارند كه چراغ عقل را با شعله علم روشن كنند تا از غذاى آلوده مصون بمانند و دچار عوارض نادانى و گناه در عقاید و اعمال خود نشوند؟»