اسناد تربیت به خداوند و انسان
قرآن كریم گاهى مسأله تربیت و تزكیه روحى را به خود انسان نسبت مى دهد « قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَكَّىٰ »(46) و گاهى مى فرماید: « وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْكُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَكَىٰ مِنكُم مِّنْ أَحَدٍ أَبَدًا»(47) مسأله تربیت و تزكیه را به فضل الهى مستند مى سازد؛ یعنى اگر فضل و رحمت پروردگار نبود هیچ كس به تزكیه و تربیت خویش قادر نبود. بدون شك فضل و رحمت الهى است كه موجب نجات انسان ها از آلودگى هاست و توفیقات خاص اوست كه شامل حال انسان هاى آماده و مستعد مى گردد كه مهم ترین عامل، تزكیه و تربیت است. لذا رسول گرامى اسلام صلى الله علیه وآله وسلم هنگامى كه آیه « قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا »(48) را تلاوت مى نمود چنین دعا مى كرد: «اللَّهم آت نفسى تقواها انت ولیها و مولاها و زكها انت خیر من زكاها»(49) پروردگارا! به نفس من تقوا مرحمت فرما وتو ولى و مولاى آن هستى، آن را تزكیه فرما كه تو بهترین تزكیه كنندگانى. این سخن نشان مى دهد كه پیمودن این راه پر پیچ و خم و گذشتن از این گردنه صعب العبور، حتى براى پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم جز به توفیق وفضل الهى ممكن نیست.
از طرفى هم مسئولیت تربیت معنوى و اصلاح نفس و پرورش جان، بر عهده خود انسان است زیرا هیچ كس بهتر از خود انسان قادر بر تربیت نیست. اوست كه با حسن انتخاب و اختیار مصالح و مفاسد خویش را تشخیص مى دهد و مى تواند در مسیر تربیت روح خود قدم بردارد.
انسان مسئول تربیت نفس
قرآن كریم مى فرماید: « بَلِ الْإِنسَانُ عَلَىٰ نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ* وَلَوْ أَلْقَىٰ مَعَاذِیرَهُ »(50) بلكه انسان بر نیك و بد خویش آگاه است گرچه عذرى آورد.
پیامبران و ائمه معصومین علیهم السلام گر چه مربى انسان ها و هادیان بشر به سوى سعادت و كمال انسانى هستند لكن مسئولیت اصلى در اصلاح نفس و تربیت روح بر عهده خود انسان هاست. زیرا به قول قرآن كریم هیچ كس بهتر از خود انسان نمى تواند بیماریش را تشخیص دهد و در صدد علاج و مداوا بر آید انسان بیمارى ها و امراض روحى را از لسان وحى و شرع مقدس مى شنود ولى آن كس كه در نهایت باید به بیمارى خود پى برد و داروى مخصوص را به كار گیرد خود انسان است.
حضرت صادق علیه السلام مى فرماید: «انّك قد جعلت طبیب نفسك و بیّن لك الدّاء و عرّفت آیة الصّحة و دُللت على الدّواء فانظر كیف قیامك على نفسك»(51)
یعنى: تو طبیب نفس خودت قرار داده شده اى، درد برایت بیان شده و علامت صحت را برایت بیان كرده اند دواهم به تو معرفى شده است پس ببین چگونه در معالجه نفس خود قیام مى كنى.
حضرت باقرعلیه السلام مى فرماید: «من لم یجعل له من نفسه واعظاً فانّ مواعظ الناس لن تغنى عنه شیئاً»(52) هر كس كه در نفس خویش واعظى نداشته باشد، پندهاى دیگران برایش سودى نخواهد داشت.
محور تربیت نفس انسان
تربیت همان طورى كه از ریشه لغوى آن استفاده مى شود عبارت است از پرورش استعدادهاى درونى وقواى انسان و مركز ثقل آن نفس و باطن بشر است. واگر نسبت به بدن و قواى ظاهرى انسان هم تعلق مى گیرد جنبه مقدماتى وتبعى دارد تا آن را براى دسترسى به كمالات وفضایل انسانى آماده نماید.
ریشه همه فضایل و رذایل معنوى، نفس انسان است كه با تربیت صحیح و مناسب، به عالم ملكوت عروج مى كند و به مقام قرب الهى مى رسد و با ناپاكى و معصیت سقوط مى كند. از نظر اسلام لازم است هر مسلمانى نفس خویش را به وسیله علم و دانش و عمل تغذیه و تكریم كند.