رستگارى در پرتو تربیت
قرآن كریم مى فرماید: رستگارى و فلاح از آنِ كسى است كه نفس خویش را تربیت و روح خود را تزكیه كند و جنبه معنوى را رشد و تعالى بخشد و از آلودگى به خلق و خوى شیطانى و گناه پاك سازد. در عظمت تربیت نفس، همین بس كه قرآن كریم در سوره شمس، پس از ذكر یازده سوگند مى فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا * وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا»(41)
درباره هیچ موضوعى در قرآن این طور سوگند یاد نشده و طبیعى است هر قدر سوگندهاى قرآن در یك زمینه بیشتر و محكم تر باشد، دلیل بر اهمیّت موضوع است. رستگارى انسان، در گرو پندارهاى خام و در سایه مال و ثروت و مقام نیست، بلكه در گرو پاكسازى و تعالى روح در پرتو ایمان و عمل صالح است چنان كه قرآن مى فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَكَّىٰ »(42) هر كس موفق به تزكیه نفس شود، سعادت ابدى خود را تأمین كرده و به خویشتن خدمت نموده است «وَمَن تَزَكَّىٰ فَإِنَّمَا یَتَزَكَّىٰ لِنَفْسِهِ ۚ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ»(43).
امیرالمؤمنین علیه السلام مى فرماید: «بهترین نفس ها پاك ترین آن هاست. «خیر النفوس ازكاها»(44) و نیز مى فرماید: نفس خویش را از بدى و آلودگى شهوات پاكیزه سازید، تا به بالاترین درجات انسانى نایل شوید. «طهّروا انفسكم من دنس الشهوات تدركوا رفیع الدرجات».(45)
اسناد تربیت به خداوند و انسان
قرآن كریم گاهى مسأله تربیت و تزكیه روحى را به خود انسان نسبت مى دهد « قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَكَّىٰ »(46) و گاهى مى فرماید: « وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْكُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَكَىٰ مِنكُم مِّنْ أَحَدٍ أَبَدًا»(47) مسأله تربیت و تزكیه را به فضل الهى مستند مى سازد؛ یعنى اگر فضل و رحمت پروردگار نبود هیچ كس به تزكیه و تربیت خویش قادر نبود. بدون شك فضل و رحمت الهى است كه موجب نجات انسان ها از آلودگى هاست و توفیقات خاص اوست كه شامل حال انسان هاى آماده و مستعد مى گردد كه مهم ترین عامل، تزكیه و تربیت است. لذا رسول گرامى اسلام صلى الله علیه وآله وسلم هنگامى كه آیه « قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا »(48) را تلاوت مى نمود چنین دعا مى كرد: «اللَّهم آت نفسى تقواها انت ولیها و مولاها و زكها انت خیر من زكاها»(49) پروردگارا! به نفس من تقوا مرحمت فرما وتو ولى و مولاى آن هستى، آن را تزكیه فرما كه تو بهترین تزكیه كنندگانى. این سخن نشان مى دهد كه پیمودن این راه پر پیچ و خم و گذشتن از این گردنه صعب العبور، حتى براى پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم جز به توفیق وفضل الهى ممكن نیست.
از طرفى هم مسئولیت تربیت معنوى و اصلاح نفس و پرورش جان، بر عهده خود انسان است زیرا هیچ كس بهتر از خود انسان قادر بر تربیت نیست. اوست كه با حسن انتخاب و اختیار مصالح و مفاسد خویش را تشخیص مى دهد و مى تواند در مسیر تربیت روح خود قدم بردارد.
انسان مسئول تربیت نفس
قرآن كریم مى فرماید: « بَلِ الْإِنسَانُ عَلَىٰ نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ* وَلَوْ أَلْقَىٰ مَعَاذِیرَهُ »(50) بلكه انسان بر نیك و بد خویش آگاه است گرچه عذرى آورد.
پیامبران و ائمه معصومین علیهم السلام گر چه مربى انسان ها و هادیان بشر به سوى سعادت و كمال انسانى هستند لكن مسئولیت اصلى در اصلاح نفس و تربیت روح بر عهده خود انسان هاست. زیرا به قول قرآن كریم هیچ كس بهتر از خود انسان نمى تواند بیماریش را تشخیص دهد و در صدد علاج و مداوا بر آید انسان بیمارى ها و امراض روحى را از لسان وحى و شرع مقدس مى شنود ولى آن كس كه در نهایت باید به بیمارى خود پى برد و داروى مخصوص را به كار گیرد خود انسان است.
حضرت صادق علیه السلام مى فرماید: «انّك قد جعلت طبیب نفسك و بیّن لك الدّاء و عرّفت آیة الصّحة و دُللت على الدّواء فانظر كیف قیامك على نفسك»(51)
یعنى: تو طبیب نفس خودت قرار داده شده اى، درد برایت بیان شده و علامت صحت را برایت بیان كرده اند دواهم به تو معرفى شده است پس ببین چگونه در معالجه نفس خود قیام مى كنى.
حضرت باقرعلیه السلام مى فرماید: «من لم یجعل له من نفسه واعظاً فانّ مواعظ الناس لن تغنى عنه شیئاً»(52) هر كس كه در نفس خویش واعظى نداشته باشد، پندهاى دیگران برایش سودى نخواهد داشت.