راه تربیت
علامه طباطبایى قدس سره مى فرماید: یكى از راه هاى اصلاح اخلاق، كه در قرآن دیده مى شود این است كه انسان را از نظر روحى و عملى طورى تربیت كند و چنان علوم و معارفى در وجود او بپروراند كه با وجود آن جایى براى رذایل اخلاقى باقى نماند و ریشه رذایل اخلاقى سوزانده شود. این روش، در هیچ یك از كتاب هاى آسمانى و تعلیمات انبیا كه به دست ما رسیده وجود ندارد و در هیچ یك از آثار فكرى و حكماى الهى نیز دیده نمى شود.
مثلاً انسانى كه ریا مى كند و كارى براى غیر خدا انجام مى دهد یكى از دو علت بیشتر ندارد، یا مى خواهد از این راه، شخصیّت و عزتى كسب كند، یا از قدرت دیگران مى هراسد، چنین كسى وقتى متوجّه شود كه قرآن مى فرماید: «إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِیعًا»(31) و «أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِیعًا»(32) باید به راستى به این دو حقیقت، ایمانِ راسخ داشته باشد و بداند كه عزّت و قدرت، تنها از آن خداست و این جاست كه دیگر زمینه اى براى ریا و ظاهر سازى در او باقى نمى ماند. نه به كسى امید دارد و نه از كسى مى ترسد اگر این دو حقیقت، به یقین در دل انسان جاى گیرد، تمام رذایل اخلاقى را از دل مى زداید و به جاى آن ها صفات كریمه را قرار مى دهد مانند ترس از خدا، عزّت نفس، مناعت طبع، استغنا.
خداوند در قرآن كریم چندین بار فرمود: مالكیّت، تنها از آنِ خداست، هر چه در آسمان ها و زمین است از اوست. كسى كه به حقیقت این مالكیت واقف باشد و بداند هیچ یك از موجودات، استقلالى از خود ندارند و هرگز از ذات مقدّس او بى نیاز نیستند و خداوند مالك حقیقى ذات هر چیز و آنچه مربوط به ذات اوست مى باشد و به این حقیقت ایمان داشته باشد، در نظر چنین كسى همه موجودات، هم از نظر ذات و هم از نظر صفات و افعال از درجه استقلال مى افتند واضح است چنین كسى ممكن نیست غیر خدا را طالب باشد و خضوع یا خوفى و رجایى نسبت به دیگرى پیدا كند یا از غیر خدا لذّت ببرد یا بر غیر او تكیه كند یا كار خود را به دیگرى واگذارد؛ او جز حق نمى خواهد و جز خدا نمى جوید خدایى كه ذات مقدّسش باقى و همه چیز جز او فانى است.
آیاتى كه این روش را در تربیت و اخلاق تعقیب مى كند فراوان است از جمله: «اللَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَىٰ»(33) او خداوندى است كه معبودى جز او نیست و براى او نام هاى نیك است.
«ذَٰلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ ۖ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ خَالِقُ كُلِّ شَیْءٍ»(34) این است خداوند، پروردگار شما، هیچ معبودى جز او نیست، آفریدگار همه چیز است.
«الَّذِی أَحْسَنَ كُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ»(35) (خداوند) همان كسى است كه همه چیز را نیكو آفرید.
«وَعَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَیِّ الْقَیُّومِ»(36) و همه چهره ها در آن روز (قیامت) در برابر خداوند حىّ قیوم، خاضع مى شود.
«كُلٌّ لَّهُ قَانِتُونَ»(37) همه موجودات در برابر او خاضعند.(38)
تشویق به تربیت
تعالیم اسلام، به تربیت جان و پرورش روح بسیار توجّه دارد؛ زیرا انسان در پرتو تربیت نفس و تزكیه روح، به مراحل كامل انسانیت دست مى یابد و عاقبت به فلاح و سعادت ابدى نایل مى شود؛ چنان كه امیرالمؤمنین علیه السلام مى فرماید: «لو كنّا لا نرجوا جنة و لا نخشى ناراً و لا ثواباً و لا عقاباً لكان ینبغى لنا ان نطلب مكارم الاخلاق فانّها تدّل على سبیل النجاح».(39) اگر فرضاً به بهشت امید نداشتیم و از آتش دوزخ نمى ترسیدیم و به ثواب هم عقیده نداشتیم، باز هم سزاوار بود كه در جستجوى مكارم اخلاق باشیم، زیرا مكارم اخلاق، راه پیروزى و سعادت را به انسان نشان مى دهد.
از سوى دیگر لازم است انسان در امور مادّى و جسمى غرق نباشد بلكه احیاناً ریاضت جسمى بكشد تا بتواند دقیقاً در مسیر تربیت روح قدم بردارد چنان كه امیرالمؤمنین علیه السلام مى فرماید: «اسهروا عیونكم و اضمروا بطونكم و استعملوا اقدامكم و خذوا من اجسادكم فجودوا بها على انفسكم».(40) چشمان خود را بیدار نگه دارید و شكم خویش را لاغر كنید و قدم هاى خود را به كار گیرید، از جسمتان بكاهید و بر جان و روح و تربیت نفس خویش بیفزایید.
به قول مولوى:
در زمین دیگران خانه مكن
كار خود كن كار بیگانه مكن
كیست بیگانه تن خاكى تو
كز براى اوست غمناكى تو
تاتوتن راچرب و شیرین مى دهى
گوهر جان را نیابى فربهى
رستگارى در پرتو تربیت
قرآن كریم مى فرماید: رستگارى و فلاح از آنِ كسى است كه نفس خویش را تربیت و روح خود را تزكیه كند و جنبه معنوى را رشد و تعالى بخشد و از آلودگى به خلق و خوى شیطانى و گناه پاك سازد. در عظمت تربیت نفس، همین بس كه قرآن كریم در سوره شمس، پس از ذكر یازده سوگند مى فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا * وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا»(41)
درباره هیچ موضوعى در قرآن این طور سوگند یاد نشده و طبیعى است هر قدر سوگندهاى قرآن در یك زمینه بیشتر و محكم تر باشد، دلیل بر اهمیّت موضوع است. رستگارى انسان، در گرو پندارهاى خام و در سایه مال و ثروت و مقام نیست، بلكه در گرو پاكسازى و تعالى روح در پرتو ایمان و عمل صالح است چنان كه قرآن مى فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَكَّىٰ »(42) هر كس موفق به تزكیه نفس شود، سعادت ابدى خود را تأمین كرده و به خویشتن خدمت نموده است «وَمَن تَزَكَّىٰ فَإِنَّمَا یَتَزَكَّىٰ لِنَفْسِهِ ۚ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ»(43).
امیرالمؤمنین علیه السلام مى فرماید: «بهترین نفس ها پاك ترین آن هاست. «خیر النفوس ازكاها»(44) و نیز مى فرماید: نفس خویش را از بدى و آلودگى شهوات پاكیزه سازید، تا به بالاترین درجات انسانى نایل شوید. «طهّروا انفسكم من دنس الشهوات تدركوا رفیع الدرجات».(45)