شناسه کتاب
نام کتاب: راه رشد(تحلیلی بر روشهای تربیت نفس و اهداف آن در فرهنگ وحی)
نویسنده: اکبر دهقان
ناشر: مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن
منبع: سایت www.qaraati.ir
پیشگفتار
بدون تردید همه انسانها در جستجوى رسیدن به كمال و سعادت هستند اما در اینكه كمال و سعادت انسان در چیست گروهى زیادى از انسانها به خاطر عدم اعتقاد به مبانى دینى سعادت خویش را در محدوده نظام مادى و دنیوى از قبیل كسب ثروت یا شهرت یا قدرت مى دانند كه بدان اشاره مى شود.
برخى كمال خود را در امكانات مادى مى دانند مانند گروهى از قوم موسى علیه السلام كه گفتند: «یَا لَیْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِیَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ»(1) بعضى مانند منافقان سعادت خود را در دوستى با بیگانگان مى دانند. «الَّذِینَ یَتَّخِذُونَ الْكَافِرِینَ أَوْلِیَاءَ مِن دُونِ الْمُؤْمِنِینَ أَیَبْتَغُونَ عِندَهُمُ الْعِزَّةَ»(2)
گروهى عزّت و كمال خویش را در محور دانشهاى مادى مى دانند و به آن شادمانند «فَرِحُوا بِمَا عِندَهُم مِّنَ الْعِلْمِ»(3)
عدّه اى شرافت خود را در ثروت فراوان و جمعیت زیاد مى دانند «أَنَا أَكْثَرُ مِنكَ مَالًا وَأَعَزُّ نَفَرًا»(4)
بعضى فلاح و رستگارى خود را در محور زورگویى و برترى جویى مى دانند چنانكه فرعون مى گوید: «وَقَدْ أَفْلَحَ الْیَوْمَ مَنِ اسْتَعْلَىٰ»(5)
امّا از نظر اسلام بهترین و بالاترین راه سعادت تربیت و تزكیه نفس است «قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا»(6)
و بعثت پیامبران الهى و پیشوایان دینى به همین منظور است «لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَكِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ »(7)
جالب اینكه خود پیامبر اكرم صلى الله علیه وآله وسلم به این حقیقت تصریح مى كند و مى فرماید: «انّى بعثت لاتمّم مكارم الاخلاق و محاسنها»(8)
و امام صادق علیه السلام به قسمتى از مكارم اخلاق و فضائل نفسانى آن حضرت اشاره مى كند و مى فرماید خداوند اوصاف برجسته انسانى را به پیامبر مرحمت نمود شما نیز خود را آزمایش كنید اگر داراى این كمالات هستید خداوند را سپاس كنید و در افزودن شدن آن رغبت بورزید. خصّ رسول اللَّه بمكارم الاخلاق فامتحنوا انفسكم فان كانت فیكم فاحمدوا اللَّه عزوجل و ارغبوا الیه فى الزیادة منها فذكرها عشرة الیقین و القناعة و الصبّرو الشكر و الحلم و حسن الخلق و السخاء و الغیرة و الشجاعة و المروّة(9)
در قرآن كریم دستورات فراوانى كه نشانه كرامت اخلاقى است وجود دارد كه به نمونه اى از آن اشاره مى شود.
1. با كفارى كه با شما سر جنگ ندارند نیكى كنید و عدالت ورزید «لَّا یَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقَاتِلُوكُمْ فِی الدِّینِ وَلَمْ یُخْرِجُوكُم مِّن دِیَارِكُمْ أَن تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ»(10)
2. با بت پرستان به بدى و زشتى سخن نگوئید «وَلَا تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ»(11)
3. با اهل كتاب به طرز شایسته سخن بگوئید «قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا»(12)
4. در مقام بحث و مجادله با اهل كتاب به طرز نیكو مجادله كنید «وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ»(13)
5. نسبت به افراد جاهل (تحمّل داشته) و از آنها اعراض كنید «وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ»(14)
6. با پدر و مادر مشرك مصاحبت نیكو داشته باشید «وَصَاحِبْهُمَا فِی الدُّنْیَا مَعْرُوفًا»(15)
7. نسبت به بینوایان بى اعتنا نباشید و آنان را طرد نكیند «وَلَا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ»(16)
8. نسبت به افرادى كه به شما محبت مى ورزند پاسخ بهتر بدهید. «وَإِذَا حُیِّیتُم بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا»(17)
9. افرادى كه با شما بدرفتارى مى كنند به طرز نیكو بدى آنها را از بین ببرید «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ»(18)
10. از خداوند بخواهید كینه اى در دل شما نسبت به برادران دینى نباشد. «وَلَا تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنَا غِلًّا لِّلَّذِینَ آمَنُوا»(19)
نكته قابل توجه اینكه این سلسله از دستورات اخلاقى و نظائر آن به منظور تربیت و تزكیه روح انسانى و تكامل یافتن در مسیر عبادت و بندگى خداوند متعال است.
موضوعاتى كه در این نوشتار مطرح شده قسمتى از مسائل اخلاقى و تربیتى است كه روش هاى تربیت و تزكیه نفس واهداف آن در 30 موضوع مورد تحقیق قرار گرفته و با الهام از آیات و روایات وبرخى از نكات جالب، با دسته بندى خاصى ارائه گردیده و از شرح و تفصیل زائد كه ملال آور است پرهیز شده تا بیشتر مورد استفاده خوانندگان عزیز قرار گیرد.
لازم به ذكر است كه این اثر رساله فوق لیسانس اینجانب در دوره اوّل تربیت مدرس حوزه علمیه قم بوده كه در سال 1371 آن را به رشته تحریر درآورده و در سال 1379 پس از بازنگرى مجدد، برخى از مطالب را حذف و قسمتى دیگر به آن افزودم.
در پایان از «مركز فرهنگى درسهایى از قرآن» كه مساعدت لازم را در نشر این كتاب نمودند، تشكر مى نمایم.
اكبر دهقان
حوزه علمیه قم
1/2/79
مفهوم تربیت
تربیت از ماده «ربو» مصدر باب تفعیل، به معناى پرورش دادن است كه در آن نموّ و زیادتى ملاحظه شده است؛ مانند تزكیه كه آن نیز به معناى نمو و رشد است. راغب گوید: «ربّ» در اصل به معناى تربیت است و ربّ به طور مطلق فقط بر خداوند اطلاق مى گردد كه متكفّل اصلاح موجودات است.
در قران كریم، مشتقّات تربیت چند بار به كار رفته است از جمله:
الف) «وَتَرَى الْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَیْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ»(20) زمین را خشك و بى حاصل مى بینى، پس هنگامى كه باران فرو مى فرستیم تكانى مى خورد و رشد و نموّ گیاهان در آن آغاز مى شود.
ب ) «وَقُل رَّبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّیَانِی صَغِیرًا»(21) بگو خدایا والدینم را مورد رحمت خود قرار ده همان طورى كه آنان مرا در كودكى مورد لطف و رحمت خویش قرار دادند.
بعضى از محققّین گویند: ربّ در جمله «ربّیانى صغیرا» از مادّه «ربو» است نه از مادّه «ربب» چون معناى تربیت، در نوع مواردى كه به كار رفته عبارت است از نموّ و زیادت جسمانى و پرورش مادّى؛ و تربیت و سوق دادن به كمال و سعادت معنوى در اغلب موارد ملاحظه نشده است البتّه تربیت یك مفهوم عامّى دارد كه جمیع مراتب حصول نشو و نما و زیادتى را به هر كیفیتى كه باشد اعم از مادى و معنوى شامل مى شود(22) بنابراین واژه تربیت، - با توجه به ریشه آن - به معناى فراهم آوردن موجبات فزونى و پرورش است. علاوه بر این، تربیت به معناى تهذیب نیز استعمال شده كه به معناى از بین بردن صفات ناپسند اخلاقى است. گویا در این استعمال نظر به آن بوده است كه تهذیب اخلاقى مایه فزونىِ مقام و منزلت معنوى است و از این حیث مى توان تهذیب را تربیت دانست.