فصل سیزدهم: شخصیّت ممتاز ابراهیم(علیه السلام)
نام ابراهیم(علیه السلام) 69 بار در قرآن مجید ذکر شده، و در 25 سوره از آن حضرت سخن به میان آمده است. در آیات قرآن از این پیامبر بزرگ مدح و ستایش فراوان شده و صفات ارزنده وى یادآورى گردیده است:
ـ او از هر نظر الگو و اسوه بود، و نمونه اى از یک انسان کامل;
ـ مقام معرفت او نسبت به خدا;
ـ منطق گویاى او در برابر بت پرستان;
ـ مبارزات سرسختانه و خستگى ناپذیرش در مقابل جبّاران;
ـ ایثار و گذشتش در برابر فرمان پروردگار;
ـ استقامت بى نظیرش در برابر طوفان حوادث;
ـ و آزمایش هاى سخت او;
هر یک داستان مفصّلى دارد و هر کدام سرمشقى است براى مسلمانان و رهروان راه «الله».
شخصیّت ممتاز این پیامبر الهى را از تعابیر و عناوین دوازده گانه زیر به خوبى مى توان دریافت. توجّه فرمایید:
* * *
1. ابراهیم(علیه السلام) یک امّت بود
خداوند متعال در آیه شریفه 120 سوره نحل، از آن حضرت به عنوان یک امّت یاد کرده، و شخصیّت او را همچون یک امّت مى ستاید. مى فرماید:
(إِنَّ إِبْرَاهِیمَ کَانَ أُمَّةً قَانِتاً للهِِ حَنِیفاً وَلَمْ یَکُ مِنَ الْمُشْرِکِینَ); ابراهیم (به تنهایى) امّتى بود مطیع فرمان خدا; خالى از هر گونه انحراف; و از مشرکان نبود».
در اینکه چرا نام «امّت» بر ابراهیم(علیه السلام) گذارده شده مفسّران نکات مختلفى ذکر کرده اند، که چهار نکته آن قابل ملاحظه است:
الف) ابراهیم(علیه السلام) آن قدر شخصیّت داشت که به تنهایى یک امّت بود، چرا که گاه شعاع شخصیّت انسان آن قدر افزایش مى یابد که از یک فرد و دو فرد و یک گروه فراتر مى رود، و شخصیّتش معادل یک امّت بزرگ مى شود.
ب) ابراهیم(علیه السلام) رهبر، مقتدا و معلّم بزرگ انسانیّت بود، و به همین جهت به او «امّت» گفته شده است; زیرا امّت (به معناى اسم مفعولى) به کسى گفته مى شود که مردم به او اقتدا کنند و رهبریش را بپذیرند.
البتّه میان این معنا و معناى اوّل، پیوند معنوى خاصّى برقرار است; زیرا کسى که پیشواى صدق و راستى براى ملّتى شود، در همه اعمال آنها شریک و سهیم است و گویى خود امّتى است.
ج) ابراهیم(علیه السلام) در آن زمان که هیچ خداپرستى در محیطش نبود، و همگى در منجلاب شرک و بت پرستى غوطهور بودند، تنها موحّد و یکتاپرست بود. پس او به تنهایى امّتى، و مشرکان محیطش امّت دیگر بودند.
د) ابراهیم(علیه السلام) سرچشمه پیدایش امّتى بود و به همین سبب نام امّت بر او گذارده شد.
و هیچ اشکالى ندارد که این کلمه کوچک، یعنى امّت، تمام این معانى بزرگ را در خود جمع کند. آرى ابراهیم(علیه السلام) یک امّت بود، یک پیشواى بزرگ بود، یک مرد امّت ساز بود، و در آن روز که در محیط اجتماعش کسى دم از توحید نمى زد، او منادى بزرگ توحید بود.(128)
2. او خلیل الله بود
طبق آنچه که در آیه شریفه 125 سوره نساء آمده، خداوند مقام خلیل اللّهى را به حضرت ابراهیم(علیه السلام) عطا کرد; مى فرماید:
«(وَمَنْ أَحْسَنُ دِیناً مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ للهِِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفاً وَاتَّخَذَ اللهُ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلا) دین و آیین چه کسى بهتر از آن کس که خود را تسلیم خدا کند، و نیکوکار باشد، و از آیین ابراهیم که ایمانى خالص و پاک داشت پیروى کند؟! و خدا ابراهیم را به دوستى انتخاب کرد».
«خلیل» ممکن است از ریشه «خُلَّت» (بر وزن حجّت) به معناى «دوستى» بوده باشد، و یا از ریشه «خَلَّت» (بر وزن ضربت) به معناى «نیاز و احتیاج». در اینکه کدام یک از این دو معنا به مفهوم آیه فوق نزدیک تر است؟ در میان مفسّران گفتگوست.
جمعى معتقدند: معناى دوم نزدیک تر به حقیقت آیه مى باشد; زیرا ابراهیم(علیه السلام) به خوبى احساس مى کرد که در همه چیز بدون استثنا نیازمند پروردگار است.
ولى از آنجا که آیه فوق مى فرماید: «خداوند این مقام را به ابراهیم(علیه السلام) داد»، استفاده مى شود که منظور همان معناى دوستى است; زیرا اگر بگوییم: «خداوند ابراهیم(علیه السلام) را به عنوان دوست خود انتخاب کرد»، بسیار مناسب به نظر مى رسد تا این که بگوییم: «خداوند ابراهیم را نیازمند خود انتخاب کرد». به علاوه، نیازمندى مخلوقات به خدا، اختصاص به ابراهیم(علیه السلام) ندارد، چنان که در قرآن مى خوانیم:
(یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللهِ).(129) به خلاف دوستى خداوند که همگى در آن یکسان نیستند.
در روایتى از امام صادق(علیه السلام) آمده است: «خداوند، اگر ابراهیم(علیه السلام) را به عنوان خلیل (دوست) انتخاب کرد، به خاطر نیاز به دوستى او نبود، بلکه به خاطر این بود که ابراهیم(علیه السلام) بنده مفید پروردگار و کوشا در راه رضاى او بود».(130)
و امّا این که ابراهیم(علیه السلام) چه امتیازاتى داشت که خداوند این مقام را به او بخشید، در روایات علل مختلفى براى آن ذکر شده، که همه آنها مى تواند دلیل این انتخاب بوده باشد. از جمله امام صادق(علیه السلام) در حدیثى مى فرماید:
«اِنَّما اتَّخَذَ اللهُ اِبْراهیمَ خَلیلاً لاَِنَّهُ لَمْ یَرُدَّ اَحَداً وَلَمْ یَسْئَلْ اَحَداً قَطُّ غَیْرَ اللهِ; خداوند از آن جهت ابراهیم(علیه السلام) را به عنوان خلیل خود انتخاب کرد که هرگز تقاضاکننده اى را محروم نساخت، و هیچ گاه از کسى جز خدا تقاضا نکرد».(131) و از بعضى از روایات دیگر استفاده مى شود که این مقام بر اثر کثرت سجود، اطعام گرسنگان، نماز در دل شب، و یا به خاطر کوشا بودن در راه اطاعت پروردگار بوده است.(132)