2. آثار سیاسى
«آثار سیاسى» که در کنار آثار تربیتى حج قرار دارد، بسیار مهم است; چرا که حج ـ اگر همان گونه که اسلام دستور داده و ابراهیم بت شکن، جهانیان را به آن فراخوانده انجام شود ـ سبب عزّت مسلمین، و تحکیم پایه هاى دین، و وحدت کلمه، و مایه قدرت و شوکت در برابر دشمنان، و برائت از مشرکین جهان خواهد شد، و این کنگره عظیم الهى، که هر سال در کنار خانه خدا تشکیل مى شود، بهترین فرصت را به مسلمانان براى بازسازى نیروهاى خویش، و تقویت پایه هاى اُخوّت و برادرى، و خنثى کردن توطئه ها و نقشه هاى دشمنان اسلام در طول یکسال مى دهد.
ولى متأسّفانه همان گونه که گروهى از مسلمین به عمق فلسفه اخلاقى حج نمى رسند، از فلسفه سیاسى آن نیز بى خبرند. تنها به ظواهر قناعت مى کنند، و از روح این عبادت بزرگ غافلند، و به گفته یکى از سیاستمداران بیگانه: «واى به حال مسلمانان اگر معناى حج را نفهمند، و واى به حال دشمنان اسلام اگر مسلمین معناى حج را بفهمند!».(110)
3. آثار علمى و فرهنگى
یکى دیگر از آثار مهمّ حج، که در روایات معصومین(علیهم السلام) به آن اشاره شده، آثار فرهنگى آن است; چرا که آثار رسول اللّه(صلى الله علیه وآله)و ائمّه معصومین(علیهم السلام) در جاى جاى مکّه و مدینه و مواقفِ حج به چشم مى خورد، و حضور دانشمندان بزرگ اسلامى از تمام کشورها، اعمّ از علماى بزرگ دینى، و اساتید فنون دیگر، و گویندگان و نویسندگان، که هر سال در حج شرکت دارند، فرصت خوبى به همه مسلمین جهان براى مبادله اطّلاعات و دانستنى ها در تمام زمینه هاى دینى و علمى مى دهد، و از همه گذشته، آگاهى خوبى از وضع همه مسلمین جهان در آن محیط پیدا مى شود که اگر براى این کار نیز برنامه ریزى شود آثار عظیم آن در جهان اسلام همه ساله ظاهر مى گردد. در عصر امام صادق(علیه السلام) در برهه اى از زمان مأمورین حکومت مانع تماس مردم با امام صادق(علیه السلام) و حل مشکلات علمى و دینى در حضور آن حضرت شدند. امّا در ایّام حج که کنترل سیل مسلمانان امکان پذیر نبود مردم خدمت حضرت مى رسیدند و سؤالات و مشکلات یک ساله خود را با آن حضرت مطرح مى کردند.
در روایتى از امام باقر(علیه السلام) مى خوانیم: «تَمامُ الْحَجِّ لِقاءُ الاِْمامِ; ملاقات امام هر زمان تکمیل کننده مراسم حج است»(111)، چون امام را مى بیند و مسائل را از محضر وى سؤال مى کند.
1.
4. آثار اقتصادى
در روایات اسلامى «فلسفه اقتصادى» نیز یکى از اسرار و اهداف حج شمرده شده است. ممکن است کسانى بپرسند: حج با مسائل اقتصادى چه کار دارد؟ ولى وقتى به این نکته توجّه کنیم که مهمترین مشکل مسلمین امروز همان وابستگى اقتصادى آنها به دشمنان اسلام است، و در کنار مراسم حج مى توان کنگره ها و سمینارهاى عظیمى از اقتصاددانان جهان اسلام به وجود آورد، و مسلمین را از این نظر از زیر سلطه اجانب رهایى بخشید، اهمّیّت این موضوع روشن مى شود.(112)
خلاصه این که حج، اسرار مهمّى دارد که شایسته است در کتاب هاى جداگانه تدوین و به همه مسلمانان، به خصوص جوانان، تعلیم داده شود.