حج و مراسم اجتماعى اسلام
اسلام یک دین اجتماعى است; بدین جهت جامعه اصل، و افراد فرع به حساب مى آیند که باید در جامعه ذوب شوند. بنابراین، کسانى که مى پندارند اگر در خانه عبادت کنند حضور قلب بیشترى پیدا مى کنند و با این بهانه از مسجد و جماعت مسلمانان دورى مى گزینند در اشتباهند. از این رو غالب ضمیرهاى نماز ضمیر جمع است. به عنوان مثال مى توان به «(اِیّاکَ نَعْبُدُ); (پروردگارا) تنها تو را مى پرستیم»; «(وَاِیّاکَ نَسْتَعینُ); و تنها از تو یارى مى جوییم»; «(وَاِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمِ); ما را به راه راست هدایت کن»; «والسَّلامُ عَلَیْنا وَعَلى عِبادِ اللهِ الصّالِحینَ; سلام بر ما و بندگان صالح و شایسته خداوند» اشاره کرد. نتیجه این که اسلام یک دین اجتماعى است، و افراد باید در جامعه ذوب شوند.
بر این اساس، اسلام سه برنامه اجتماعى دارد:
1. نماز جماعت; که در سه یا پنج وقت اقامه مى گردد. این مراسم عبادى به قدرى ثواب دارد که در برخى مراحل ثواب آن قابل شمارش نمى باشد. در حدیثى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم:
«جبرئیل به همراه هفتاد هزار فرشته، پس از نماز ظهر نزد من آمدند. جبرئیل گفت: پروردگارت سلام مى رساند و دو هدیه برایت فرستاده است. پرسیدم: آن دو هدیه چیست؟ عرض کرد:... و دیگرى خواندن نمازهاى روزانه به جماعت است. پرسیدم: ثواب نماز جماعت براى امّت من چقدر است؟ گفت: اگر دو نفر باشند خداوند براى هر نفر در مقابل هر رکعت صد و پنجاه نماز منظور مى کند، و اگر سه نفر باشند ششصد نماز،... و اگر از ده نفر بیشتر شوند چنانچه تمام آسمان ها کاغذ، و تمام دریاها مرکّب، و تمام درختان قلم، و تمام جنّ و انس و فرشتگان نویسنده شوند، قادر برشمارش ثواب یک رکعت آن نخواهند شد...».(106)
بدین جهت با کسانى که بى جهت در نماز جماعت مسلمین حاضر نمى شوند و آن را سبک مى شمارند، در روایات به شدّت برخورد شده است.(107)
2. نماز جمعه; پس از استقرار نظام اسلامى در کشورمان نماز جمعه کاملاً احیا شد. نماز جمعه شیعیان امتیازى دارد که اهل سنّت ندارد. در میان اهل سنّت هر کس در مسجد محلّه خود نماز جمعه مى خواند، و این تفاوت چندانى از نظر آثار با نماز جماعت ندارد. امّا در نماز جمعه شیعه همه علاقمندان از سرتاسر شهر در یک جا جمع شده و یک نماز جمعه باشکوه اقامه مى شود. و امام جمعه مشکلات سیاسى و اجتماعى و فرهنگى را بیان کرده، و مردم را نسبت به توطئه ها و نقشه هاى دشمن آگاه نموده، و مردم شهر از حال همدیگر باخبر شده، و اغلب نسبت به حلّ مشکلات دیگران اقدام مى کنند.
3. حجّ خانه خدا; حج اجتماعى عظیم تر است که سالانه برگزار مى گردد و مسلمانان از سراسر کشورهاى اسلامى و مسلمان نشین، از تمام نژادها، زبان ها، و از والامقام ترین افراد تا افراد بسیار عادى در این کنگره عظیم، گرد هم مى آیند و همه با هم به زیارت خانه خدا مى پردازند.
این اجتماع سالانه بسیار مهم و ارزشمند است. به خصوص نماز جمعه اى که قبل از عزیمت به عرفات در مسجدالحرام اقامه مى شود، که همه حجّاج در آن شرکت مى کنند، و مسجدالحرام با آن عظمت و خیابان هاى اطراف را پر مى کند، چه فرصت گرانبهایى براى طرح مشکلات جهان اسلام و نحوه حلّ آن ایجاد مى کند. آرى در خطبه هاى این نماز مى توان مهمترین مسائل جهان اسلام را بیان کرد.
امّا افسوس که این نماز جمعه به دست عدّه اى وهّابى سلفى جیره خوار افتاده که بدون اجازه اربابان خود نمى توانند سخنى بگویند، و باید متنى که حکومت براى آنها تنظیم کرده را قرائت کنند. و گاه متن سخنرانى آنان مسائل بسیار ساده و پیش پا افتاده اى بیش نیست.
مسائل اجتماعى از دیدگاه اسلام به قدرى اهمیّت دارد، که هر چیز در راستاى آن باشد و به وحدت و آشتى میان مسلمین کمک کند مطلوب است. و آنچه سبب جدایى و اختلاف مسلمانان گردد، منفور است. بنابراین آشتى دادن و اصلاح ذات البین آن قدر اهمیّت دارد که در ردیف جهاد در خط مقدم جبهه شمرده شده است. (اجر المصلح بین الناس کالمجاهد بین الناس).(108)
اسرار حج
بدون شک ثواب هاى عظیم و فوق العاده اى که براى حج در روایات آمده، و همچنین کیفرهاى سختى که براى ترک آن در قرآن مجید و روایات اسلامى ذکر شده، همه به خاطر اسرار و فلسفه هاى مهمّى است که این عبادت بزرگ اسلامى دارد.
قرآن مجید در یک جمله کوتاه و بسیار پر معنا، درباره حج مى فرماید: «(لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ); تا شاهد منافع گوناگون خویش (در این برنامه حیات بخش) باشند!».(109)
این منافع، فراوان است که در روایات معصومین(علیهم السلام) به آن اشاره شده، از جمله:
1. آثار تربیتى و اخلاقى
تربیت نفوس، و تهذیب اخلاق، و تقویت پایه هاى تقوا و خلوص است. تعبیرى که در احادیث گذشته آمده بود که حجِّ مقبول سبب مى شود انسان از تمام گناهانش خارج شود و همانند روزى گردد که از مادر متولّد شده، دلیل روشنى براى تأثیر حج بر پاکى دل و صفاى روح و زدودن آثار گناهان یک عمر است. البتّه این فایده بزرگ اخلاقى هنگامى به دست مى آید که زائران بیت اللّه الحرام به اسرار اعمال و مناسکى که انجام مى دهند، به دقّت توجّه داشته باشند، تا هر قدمى که برمى دارند قدمى به سوى خدا و معبود و محبوب حقیقى باشد، و این عبادت بزرگ و پرمحتوا براى آنان به منزله «تولّد دوباره» گردد.
کسانى که با توجّه به اسرار این عبادت، و با نهایت خلوص نیّت، این مراسم بزرگ روحانى را انجام مى دهند، آثار عمیق آن را در درون جان خود تا پایان عمر احساس مى کنند، و هر زمان به یاد خاطره هاى این سفر روحانى و صحنه هاى مملوّ از روحانیّت و صفا و اخلاص بیفتند، روح تازه اى در آنها دمیده مى شود (این، اثر تربیتى و اخلاقى حج است).