3. شناخت انگیزة دشمنی
گام سوم برای مقابله با دشمن و انجام یك دفاع موفق، شناخت انگیزة دشمنی است. آنچه در بیشتر مردم، آن را انگیزة دشمنی، به‌ویژه در جنگ‌ها می‌دانند، به دست آوردن منابع مادی و اقتصادی است؛ زمانی كه كشوری به كشور دیگر حمله می‌کند، درصدد است تا از ثروت های آن كشور بهره برد. پس، عموم مردم می دانند كه انگیزة دشمنی دشمنان منابع اقتصادی، تسلط بر منابع طبیعی و ثروت های یك جامعه است. در كنار این منافع مادی، برخی منافع مادی درجة دوم هم هست كه ممکن است انگیزة جنگ باشد. برای نمونه، در گذشته، اگر یك طرف بر طرف دیگر پیروز می‌شد، زنان آنان را به اسارت و بردگی می‌گرفت. به‌هرروی، محور تمام این موارد، منافع مادی بوده است.
﴿ صفحه 73 ﴾
اما از دیرباز انگیزه های دیگری برای دشمنی و جنگ پدید آمده است كه افراد ساده‌دل و سطحی‌نگر از وجود آن انگیزه ها غافل هستند. معمولاً فردی كه با فرد دیگری می ستیزد، بر سر منافع مادی چنین می‌كند؛ گاهی بر سر ارث و گاهی منافع مادی دیگر، افراد به نزاع می‌پردازند و بسا دست به جنایت نیز بزنند؛ اما نباید غفلت كرد كه در میان مردم كسانی هستند كه حاضرند منافع مادی خویش را فدای دست یافتن به مقام و منصبی کنند. به همین علت، برخی حاضرند اموال زیادی را در انتخابات صرف كنند تا برای مدتی، مقامی به دست آورند؛ چراكه شهرت برایشان جاذبه دارد. در صدر اسلام هم كسانی بودند كه رفتارهای زاهدانه ای داشتند و حتی در خلوت هم نان و نمك یا نان و سركه می خوردند تا قلوب دیگران را به سمت خود جذب كنند و در جامعه محبوبیت پیدا كنند. پس، غیر از منافع مادی عینی مانند پول، زمین، ثروت و امثال اینها، برای كسانی عناوینی همچون رئیس، مدیر، نماینده و مانند آنها ارزشمند است و اینان حاضرند از منافع مادی خود بگذرند تا به این عناوین دست یابند.
علاوه بر افراد، در میان جوامع هم چنین واقعیتی هست و جوامعی یافت می‌شوند كه درصددند تا با هر هزینه‌ای بر سایر جوامع ریاست كنند و به عنوان ابرقدرتی دست یابند. پس یكی از انگیزه‌های دشمنی می‌تواند سلطه‌جویی بر دیگران باشد؛ همان‌گونه که در مسائل فردی، حسادت ممکن است انگیزة دشمنی باشد؛ یعنی كسانی باشند كه انگیزة قوی برای ضرر رساندن به دیگران داشته باشند. اصل حسد این است كه فرد می خواهد این منافع
﴿ صفحه 74 ﴾
را از شخص دیگر بگیرد؛ چراكه نمی تواند ببیند كه او از این منافع برخوردار باشد. در مسائل اجتماعی هم چنین مسائلی وجود دارد؛ همان‌گونه که كسانی كه در مسیر گمراهی‌اند نمی‌توانند دیگران را كه در مسیر هدایت‌اند تحمل كنند: وَدُّواْ لَوْ تَكْفُرُونَ كَمَا كَفَرُواْ فَتَكُونُونَ سَوَاء؛(54) «آنان آرزو می‌كنند كه شما هم مانند ایشان كافر شوید و مساوی یكدیگر باشید». كسانی می بینند در داخل كشورشان، به‌رغم برخورداری از ثروت فراوان، پیشرفت در صنعت و تكنولوژی، پیشینة علمی در مدیریت، و فراهم بودن تمام وسایل ظاهری برای پیشرفتشان، با مشكلات جدی‌ای روبه‌رو هستند، به‌طوری‌كه گروه وسیعی از افراد آن جوامع تا قرص خواب‌آور نخورند، خواب نمی روند و پیوسته در اضطراب هستند؛ بیشترین مصرف دارو در آن كشورها داروی اعصاب است و بیشترین بیماران، بیماران روانی هستند. در برخی از این كشورها، به‌رغم تمام تلاشی كه برای تساوی حقوق زن و مرد می كنند، آمار زنانی كه از شوهرانشان آزار می‌بینند و از خانه بیرون رانده می شوند، از دیگر كشورها بیشتر است. این كشورها نمی‌توانند تحمل كنند كه كشورهای دیگری كه از جنبة این‌گونه مسائل مادی عقب‌تر هستند، مردمشان از امنیت، آسایش و آرامش برخوردارند. از‌این‌رو، درصدد برمی‌آیند تا مشكلات خود را به كشورهای دیگر منتقل کنند.
یكی دیگر از انگیزه‌های دشمنی كه بالاتر از تمام این انگیزه‌هاست، مسئله‌ای فوق اسباب عادی است. نخستین کسی كه در قرآن كریم دشمن
﴿ صفحه 75 ﴾
همة انسان‌ها معرفی می‌شود، شیطان است: إِنَّ الشَّیْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا؛(55) «البته شیطان دشمن شماست پس او را دشمن بدانید». ابلیس، یك نیروی غیرعادی است كه انگیزة اصلی او، گمراه كردن انسان‌هاست و این كار را بیشتر به دست اولیا و یاران خود در میان انسان‌ها، یعنی شیاطین انس، انجام می دهد. ما بر این باوریم كه در كنار بنی آدم، موجوداتی وسوسه‌کننده هستند كه رئیسشان قسم خورده است همة انسان‌ها را گمراه كند: فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ؛(56) «به عزتت سوگند! همة آنان را گمراه خواهم كرد؛ مگر بندگان خالص تو از میان آنها». ابلیس در برابر خدا، صریحاً قسم خورده است كه تمام انسان‌ها را گمراه سازد و فقط از یك گروه كه می‌دانست نمی‌تواند بر آنان چیره شود، یعنی حضرات معصومین علیهم السلام دست كشید. بر اساس آیات شریفة:
إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَی الَّذِینَ آمَنُواْ وَعَلَی رَبِّهِمْ یَتَوَكَّلُونَ إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِینَ هُم بِهِ مُشْرِكُونَ؛(57) او بر كسانی كه ایمان دارند و بر پروردگارشان توكل می‌كنند، تسلطی ندارد. تسلط او، تنها بر كسانی است كه او را به سرپرستی خود برگزیده‌اند و آنها كه نسبت به او (خدا) شرك می‌ورزند.
﴿ صفحه 76 ﴾
ابلیس قبل از هركس، سراغ كسانی خواهد رفت كه به اختیار خودشان، زمامشان را به دست ابلیس می دهند. ابلیس نخست این افراد را شناسایی می‌كند و سپس به‌قدری آنها را وسوسه می‌کند تا برای او تبدیل به ابزاری برای گمراهی دیگران شوند. شیاطین انس، تنها به دنبال تأمین منافع مادی خود نیستند؛ بلكه اصولاً گمراه کردن دیگران، مبارزه با راه حق، دعوت انبیا و برقراری عدالت برای آنها هدف است.
دشمنی ابلیس با انسان‌ها از آنجا آغاز شد كه خداوند متعالی به شیطان امر فرمود تا در برابر آدم سجده کند؛ اما او از سجده بر آدم سر باز زد و استدلال آورد كه او از جنس آتش و آدم از خاك است و از‌این‌رو او از آدم شریف‌تر است:
قَالَ یَا إِبْلِیسُ مَا لَكَ أَلاَّ تَكُونَ مَعَ السَّاجِدِینَ قَالَ لَمْ أَكُن لِّأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ؛(58) [خداوند] فرمود: ای ابلیس! چرا با سجده‌كنندگان نیستی؟! گفت: من هرگز برای بشری كه او را از گل خشكیده‌ای كه از گل بدبویی گرفته شده است، آفریده‌ای، سجده نخواهم كرد.
خداوند متعال به دلیل این عصیان و تمرّد شیطان در مقابل فرمانش، او را از رحمت خویش دور ساخت و لعنت کرد: قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّكَ رَجِیمٌ وَإِنَّ عَلَیْكَ اللَّعْنَةَ إِلَی یَوْمِ الدِّینِ؛(59) «از صف آنها (فرشتگان) بیرون رو كه رانده
﴿ صفحه 77 ﴾
شده‌ای و لعنت من تا روز قیامت بر تو خواهد بود». پس، این نافرمانی ابلیس و لعنت او منشأ دشمنی او با حضرت آدم علیه السلام و سپس با تمام فرزندان و نسل او تا روز قیامت شد. ریشة این دشمنی، کبر و حسد خود ابلیس بود؛ چون او خود را موجودی برتر می‌دانست؛ لیكن خداوند متعالی او را برتر به‌حساب نیاورد. از‌این‌رو، بنای دشمنی با انسان‌ها را نهاد. چنین انگیزة دشمنی‌ای در میان خود انسان‌ها نیز هست و در موارد فراوانی، حسد منشأ دشمنی می‌شود. نخستین قتلی که در میان انسان‌ها رخ داد، قتل هابیل به دست قابیل بود. ریشة این دشمنی نیز حسادت بود؛ چراكه هر دوی ایشان قربانی داده بودند؛ اما تنها قربانی هابیل قبول شده بود. از‌این‌رو، قابیل چون قربانی‌اش پذیرفته نشد، به هابیل گفت كه او را خواهد كشت:
وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ ابْنَیْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبَا قُرْبَانًا فَتُقُبِّلَ مِن أَحَدِهِمَا وَلَمْ یُتَقَبَّلْ مِنَ الآخَرِ قَالَ لَأَقْتُلَنَّكَ قَالَ إِنَّمَا یَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ؛(60) و داستان دو فرزند آدم را به‌حق بر آنها بخوان: هنگامی كه هركدام، كاری برای تقرب به خدا انجام دادند، اما از یكی پذیرفته شد و از دیگری پذیرفته نشد. گفت: همانا تو را خواهم كشت. [برادر دیگر] گفت: خدا فقط از پرهیزكاران می‌پذیرد.
در اینجا نیز هابیل هیچ زیانی به قابیل نرسانده بود؛ اما به علت حسادت قابیل، کشته شد. البته هابیل به قابیل نشان داد كه علت پذیرش قربانی او،
﴿ صفحه 78 ﴾
پرهیزكاری او بوده است. پس گاهی دشمنی ناشی از وجود عامل نفسانی در خود انسان‌هاست و هرچند فردی به کسی زیان نرسانده است و قصد آن را نیز نداشته است، اما مورد حسد و دشمنی قرار می‌گیرد. این مسئله همواره بوده و هنوز نیز عامل مهم دشمنی به‌شمار می‌رود. ریشة بسیاری از جنگ‌های بزرگ همچون جنگ‌های جهانی و منشأ بسیاری از خون‌ریزی‌ها در دنیا همین بوده است؛ رخ‌دادن برخی از جنگ‌ها، اختلاف میان دو فردی بوده است كه به دیگری تكبر و حسادت می‌ورزیدند.
از همین جا می‌توان به نوع دیگری از دشمنی توجه کرد. ابلیس كه تا روز قیامت، بنا را بر دشمنی با انسان‌ها گذاشته است، علاوه بر این دشمنی، وعده داده است كه آدمی‌زادگان را به گمراهی كشاند:
قَالَ أَرَأَیْتَكَ هَـذَا الَّذِی كَرَّمْتَ عَلَیَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ لأَحْتَنِكَنَّ ذُرِّیَّتَهُ إَلاَّ قَلِیلاً؛(61) گفت: خواهی دید همین کسی که بر من برتری‌اش دادی، اگر مرا تا روز قیامت زنده بگذاری، همة فرزندانش را جز عدة كمی، گمراه و ریشه‌كن خواهم ساخت.
پس ابلیس، به علت دشمنی ذاتی‌اش با حضرت آدم علیه السلام ، درصدد طراحی نقشه‌های گوناگون برای ایجاد دشمنی در میان آدمی‌زادگان است. قرآن كریم شراب‌خواری و قماربازی را دو ابزار آشکار ابلیس برمی‌شمرد كه منجر به بروز كینه و دشمنی در میان آدمیان می‌شود: إِنَّمَا یُرِیدُ الشَّیْطَانُ أَن یُوقِعَ بَیْنَكُمُ
﴿ صفحه 79 ﴾
الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاء فِی الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ؛(62) «شیطان می‌خواهد به‌وسیلة شراب و قمار، در میان شما عداوت و كینه ایجاد كند». پس، این هم نوعی دشمنی میان انسان‌هاست كه ابزار آن را ابلیس فراهم كرده، در اختیارشان می‌گذارد. افزون بر اینها، ابزارهای دیگری همچون ابزارهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی نیز در دستان ابلیس قرار دارد كه موجب عداوت و دشمنی بین افراد می‌شود.
افزون بر این موارد، در قرآن كریم و روایات، مواردی از دشمنی‌ها نشان داده شده است كه كسانی بدون اینكه قصد آزار و اذیت دیگران را داشته باشند، دشمنی و خصومت می‌ورزند. برای نمونه، در آیة شریفة:
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ وَأَوْلَادِكُمْ عَدُوًّا لَّكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَإِن تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ؛(63) ای كسانی كه ایمان آورده‌اید! بعضی از همسران و فرزندانتان دشمنان شما هستند؛ از آنها برحذر باشید و اگر عفو كنید و چشم بپوشید و ببخشید، خداوند (نیز) بخشنده و مهربان است.
به مطلب مهمی اشاره شده است كه اهمیت آن از نظر انسان‌ها پوشیده می‌ماند. كمتر می‌توان تصور كرد كه زن و فرزند انسان تبدیل به دشمن انسان شوند؛ همواره چنین پنداشته می‌شود كه میان بستگان نزدیك انسان، هیچ‌گاه دشمنی پدید نخواهد آمد، به‌ویژه میان فرزند با پدر و مادر. پدر و مادر
﴿ صفحه 80 ﴾
همیشه به فرزندشان خدمت می‌کنند و فرزند هم هرچه دارد از پدر و مادر است؛ از‌این‌رو، چگونه ممكن است میان آنها دشمنی به وجود آید؟! حال باید دید علت چیست كه قرآن كریم بر این مسئله كه به‌ندرت نیز رخ می‌دهد دست گذاشته است؟ البته در آیاتی دیگر، تعابیر ملایم‌تری نیز وجود دارد؛ مثلاً در جایی دربارة اموال و اولاد تعبیر فتنه به‌كار رفته است: إِنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ وَاللَّهُ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ؛(64) «اموال و فرزندانتان، فقط، وسیلة آزمایش شما هستند و خداست كه پاداش عظیم نزد اوست»؛ اما تعابیر آن آیه بسیار شایستة توجه و دقت است.
برای شناخت بیشتر انگیزه‌های دشمنی، یادآوری این حدیث نبوی سودمند است كه: أعدی عَدُوِّك نفسُك الَّتی بین جَنبیك؛(65) «دشمنترین دشمنان تو نفس توست كه میان دو پهلوی تو جا دارد». براساس این فرمایش، همان نفسی كه در درون انسان و در قالب همین انسان قرار دارد، دشمنترین دشمن انسان است. حال، نفس انسان چه دشمنی‌ای با انسان دارد و علت دشمنی او چیست؟! آیا آزار و اذیتی از انسان دیده است كه با او به مقابله برخاسته است؟! اتفاقاً این نكته، همان نكتة اساسی‌ای است كه بسیاری از بحث‌های اخلاقی بر آن متمرکز شده است و بزرگان دربارة آن، فراوان سخن گفته‌اند و کتاب‌ها دراین‌زمینه نوشته‌اند. پس، این پرسش به‌طور جدّی مطرح است كه چرا نفس انسان كه در درون خود انسان است با او دشمن می‌شود؛
﴿ صفحه 81 ﴾
فرزند انسان و گاهی همسر انسان دشمن او می‌شوند؟! البته در همین آیة چهارده سورة تغابن تمام فرزندان و همسران را نفرموده؛ بلكه با تعبیر «إِنَّ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ وَأَوْلَادِكُمْ» نشان داده است كه برخی از آنان چنین هستند و به دشمنی با انسان برمی‌خیزند.
علت این دشمنی چیست؟ دو نفر که با یكدیگر ازدواج می‌کنند، چون یكدیگر را قبلاً پسندیده‌اند، می‌خواهند زندگی مشترک خوبی داشته باشند. هستی فرزند از پدر و مادر است؛ به‌ویژه مادر كه محبت او به فرزند همچون اسطوره است و از دوران جنینی، سپس شیرخوارگی و تا آخر، مادر از محبت به فرزند دریغ نمی‌كند. حال چرا همسر با همسر و نیز فرزند با پدر و مادر دشمنی کند؟ این، مسئلة عجیب و معماگونه‌ای است كه قرآن كریم، به آن اشاره کرده است. این حقیقت در‌خور تأمل است كه منشأ این دشمنی‌ها چیست؟
اصل عداوت و دشمنی آن است که رابطة یک موجود برخوردار از شعور و آگاهی، اعم از انسان یا جن یا شیطان، با یک موجود برخوردار از شعور دیگر به‌گونه‌‌ای باشد که باکی نداشته باشد از اینکه به سبب رفتار یا گفتار او زیانی به طرف مقابل برسد؛ در مقابل دوستی، که اقتضای دوستی این است که انسان در برابر دیگری حالتی داشته باشد که نخواسته باشد به او زیانی برسد و حتی بخواهد منفعتی به او برساند. پس شرط دشمنی این نیست که حتماً فرد خرده‌حسابی با شخص دیگر داشته باشد و قبلاً طرف مقابل به او ضرری زده باشد و او بخواهد برای جبران، به او زیان برساند؛ حضرت آدم علیه السلام به شیطان ضرری نزده بود؛ ولی شیطان، به علت حسدی كه در دل داشـت، با او دشمنی كرد. حتی كسی ممكن است برای كسی
﴿ صفحه 82 ﴾
خدمتی انجام دهد و قصد بدی هم نداشته باشد، اما باز هم طرف مقابل می‌خواهد به او زیان وارد كند؛ چون با خود می‌گوید او بهتر از من است. این مطلب حقیقتی است که موارد متعددی از آن را می‌توان در پیرامون خود یافت. در امور مادی، مثلاً کسی ثروتش بیشتر از دیگری است و همین، منشأ حسادت در شخص می‌شود. در مدرسه، دو هم‌کلاسی یکی درسش بهتر است؛ از‌این‌رو نمرة بیشتری می‌گیرد، و معلم هم بیشتر به او احترام می‌گذارد؛ این هم منشأ حسادت و دشمنی در میان آن دو می‌شود. در امور معنوی نیز چنین است. كفار دوست دارند که مسلمانان هم کفر ورزند و همانند آنها شوند: وَدُّواْ لَوْ تَكْفُرُونَ كَمَا كَفَرُواْ فَتَكُونُونَ سَوَاء؛(66) «آنان آرزو می‌كنند كه شما هم مانند ایشان كافر شوید و مساوی یكدیگر باشید». كفار رشک و حسد می‌برند از اینکه مسلمانان ارزشی معنوی را برای خود کسب کرده‌اند، كه آنها موفق به آن نشده‌اند.
در زمان حاضر، كشورهای غربی درصددند تا فرهنگ خود را در همة جهان گسترش دهند تا همه، فرهنگ غربی داشته باشند. این نه به سبب آن است كه آنها عاشق فرهنگ خودشان هستند؛ چراكه آنها هماكنون در مفاسد فرهنگ خودشان گرفتار شده‌اند و نمی‌دانند با این مشكلات چه کنند. یكی از عللی كه غرب می‌خواهد فرهنگ خود را در همة دنیا گسترش دهد این است كه می‌بیند دیگر كشورها از فرهنگ غنی برخوردارند، و آفات فرهنگی در كشورهای غربی در آن كشورها وجود ندارد. از‌این‌رو، می‌کوشند آنها را نیز به عقب‌ماندگی و فساد بكشانند.
﴿ صفحه 83 ﴾
پس نوعی دشمنی به این شكل است كه بدون آنكه طرف دیگر بخواهد دشمنی کند، با او دشمنی می‌شود؛ اما گاهی هم ممكن است دو طرف قصد زیان رساندن به یكدیگر را نداشته باشند، اما باكی ندارند كه برای كسب منفعت خودشان، زیانی به طرف مقابل برسد. مثلاً ممكن است یک فرد کاسب قصد ندارد که حتماً به مشتری ضرری وارد كند و دشمنی خاصی با او ندارد، اما چون می‌خواهد منفعت بیشتری ببرد، جنس تقلبی به مشتری می‌فروشد. اگر این جنس تقلبی از مواد خوراكی باشد باعث مریض شدن مشتری و آزار و اذیت او خواهد شد.
دشمنی نفس انسان با انسان مانند همین نوع دشمنی است؛ نفسی که با انسان‌ها دشمنی می‌کند آن تمایلات غریزی و حیوانی و شهوات آنهاست. همین امر می‌تواند منجر به درنده‌خویی بعضی افراد شود. نفس به دنبال خواسته‌های غریزی و حیوانی خود است و دیگر اهمیتی نمی‌دهد كه این لذت‌های حیوانی موجب باز ماندن انسان از لذت‌های معنوی و گرفتار شدن در عذاب اخروی می‌شود. پس، این نفس همان قوای حیوانی ماست. دلیل دشمنی او با ما مقاومت ما در برابر خواسته‌های نامشروع اوست. پس، نفس دشمنی خاصی با عقل ندارد تا بخواهد آن را از بین ببرد؛ بلكه نفس فقط می‌خواهد كار خود را پیش ببرد و لذت‌های خودش را به دست آورد؛ اگر مانعی سدّ راه او شود، با آن مقابله خواهد كرد. درنتیجه، دشمنی نفس با انسان غیر از دشمنی شیطان است؛ شیطان چیزی از آدمیزاد نمی‌خواست؛ بلكه از اینكه رتبة پایین‌تر از انسان داشت، به انسان حسادت می‌ورزید و می‌گفت چرا
﴿ صفحه 84 ﴾
خدا تو را بیشتر ارج می‌نهد؟! اما دشمنی نفس انسان به علت آن است كه انسان اجازه نمی‌دهد او به خواسته‌اش برسد. در اینجا خواسته‌های نفسانی و شیطانی با خواسته‌های عقلانی و الهی انسان تضاد پیدا می‌کند.
موارد مذکور، در عرصة فردی مطرح بود و شیطان و نفس، دشمنی خود را با افراد با چنین انگیزه‌هایی دنبال می‌كنند. در محیط اجتماعی هم، همان دو عامل روانی، كه ذكر شد، منشأ دشمنی در میان افراد می‌شود؛ یعنی برخی به دلیل آنکه خداوند متعال به كسانی فضیلت‌هایی إعطا کرده است، حسد می‌ورزند:
أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَی مَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنَآ آلَ إِبْرَاهِیمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَیْنَاهُم مُّلْكًا عَظِیمًا؛(67) یا اینكه به مردم بر آنچه خدا از فضلش به آنان بخشیده، حسد می‌ورزند؟! ما به آل ابراهیم كتاب و حكمت دادیم و حكومت عظیمی در اختیار آنها قرار دادیم».
خداوند به هرکس صلاح بداند، چیزهایی می‌دهد که به دیگران نمی‌دهد؛ به انبیا نبوت داده است؛ اما چون دیگران شایستگی نداشتند، به آنها نداده است. همچنین خداوند به سبب مصالح و حکمت‌هایی به کسانی ثروت، زیبایی و امتیازات دیگری می‌دهد و به دیگران نمی‌دهد؛ این امر منشأ حسد می‌شود. گاهی هم تضاد در منافع می‌تواند منشأ دشمنی شود؛ گاهی دو تاجر، با یكدیگر دشمنی می‌کنند؛ برای اینکه نفع بیشتری ببرند.
﴿ صفحه 85 ﴾
مطلب اصلی در اینجا دشمنی در اجتماع و عداوت گروه‌های انسانی با همدیگر است. دشمنی گروه‌های انسانی هم بیشتر از همین دو عامل نشئت می‌گیرد؛ گاهی گروهی می‌بینند گروه دیگری موفق‌تر است و امتیازاتی دارند که گروه آنها نتوانسته‌اند آنها را به دست آورد. گاهی شرایط اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و جغرافیایی موجب بهره‌مندی گروهی از برخی امتیازها می‌شود كه گروه دیگر به آن دسترس ندارد. همین منشأ خصومت و دشمنی می‌شود. گاهی هم تضاد در منافع، منشأ دشمنی میان دو گروه می‌شود. به‌هرروی، کمبود منابع و تزاحم منافع، واقعیتی انكار ناپذیر است و همه‌کس نمی‌توانند همه‌چیز را به دست آورند؛ از‌این‌رو بر سر به دست آوردن منافعی همچون مقام و منصب در جامعه و كسب موقعیت اجتماعی، افراد با یکدیگر نزاع می‌کنند.
پس از روشن شدن منشأ دشمنی میان افراد و گروه‌های اجتماعی، بازمی‌گردیم به همان بحثی كه درزمینة دشمنی همسر یا فرزند مطرح شد. هرچند كه زن با شوهر و همین‌طور فرزند با پدر و مادر، ویژگی‌های مشترکی دارند، اما ویژگی‌های شخصی هم دارند. تا آنجا که ویژگی‌های مشترک زن و شوهر مطرح است، در آن هیچ دشمنی‌ای راه ندارد. دشمنی از آنجا پیدا می‌شود که یکی می‌خواهد لذت دیگری داشته باشد، غیراز لذتی که از همسرش می‌برد؛ مثلاً اگر مرد یا زن بخواهند با یک زن یا مرد بیگانه‌ای ارتباط داشته باشند، این امر منشأ دشمنی می‌شود و‌گر‌نه آن رابطة مشترک میان آن دو، موجب دشمنی نمی‌شود؛ چون آن رابطة مشترك، رابطه‌ای است كه هردو در آن شریک‌اند و هردو از آن لذت می‌برند؛ اما اگر یکی از آن دو
﴿ صفحه 86 ﴾
بخواهد غیر از آن رابطة مشترک، یك رابطة دیگر برای خودش داشته باشد و همسرش در آن شریك نباشد، این منشأ دشمنی می‌شود. در مورد فرزندان هم می‌توان گفت كه آنان افتخار می‌کنند که پدر و مادری دارند؛ به‌ویژه اگر پدر و مادر از موقعیت اجتماعی برخوردار باشند. این نقطة مشترك نمی‌تواند منشأ دشمنی میان فرزندان و پدر و مادر شود؛ اما اگر فرزند، چیزهایی را برای خود بخواهد که با ارزش‌های پذیرفته‌شدة خانواده ناسازگار باشد، زمینة کشمکش و دشمنی میان فرزند و پدر و مادر به وجود می‌آید.
این تضاد در منافع، كه یكی از دو منشأ دشمنی است، ممكن است در محیط کوچکی باشد و تنها میان دو فرد مطرح باشد؛ اما گاهی آتش آن به جامعه راه می‌یابد و آن را به نابودی می‌كشاند. با تحلیل بسیاری از حوادث مهم اجتماعی دنیا دانسته خواهد شد كه بسیاری از آنها که موجب زیان‌های فراوان نیز شده، ناشی از تضاد در منافع میان دو نفر بوده است. جنگ جهانی دوم، كه میلیون‌ها انسان در آن کشته شدند، طبق نقل مورخان، از یک اختلاف خانوادگی در اروپای مرکزی بر سر ریاست بر یک منطقه آغاز شد. اختلاف میان دو خویشاوند نزدیک، موجب شعله‌ور شدن آتش جنگ شد و به‌تدریج، به شهرهای مجاور، سپس کشورهای دیگر و درنهایت، به کل جهان كشیده شد.
اگر بسیاری از حوادثی که در کشور ما رخ داده است و پردة ابهام بر روی برخی از آنها قرار دارد، به‌خوبی تحلیل شود، پی می‌بریم كه گاهی ممكن است فردی موقعیت اجتماعی خوبی داشته باشد و حتی حسن نیت هم داشته باشد و به قصد خدمت بخواهد کاری انجام دهد، اما همسر او، این كار را به نفع
﴿ صفحه 87 ﴾
خانواده‌اش نداند، از‌این‌رو مانع شود که او این کار را كه به سود نظام و جامعه است، انجام دهد. همچنین ممكن است پدری بخواهد كار خوبی برای جامعه انجام دهد، اما فرزندان او مانع شوند. پدری كه خدماتی برای نظام و انقلاب انجام داده، زحمت‌هایی برای مردم کشیده و افتخاراتی دراین‌زمینه كسب کرده است، فرزندانش با خیانت، اختلاس، دزدی و مانند آنها آبرویش را می‌ریزند. اگر این نمونه‌ها و مواردی شبیه آنها روی نمی‌داد، تعجب می‌كردیم كه چرا قرآن كریم تأكید کرده كه بعضی از همسران و فرزندان شما دشمن شما هستند. آیة مذكور، می‌خواهد خطر مهمی را به انسان گوشزد کند. اگر كسی فرد ساده‌لوحی باشد، جای شگفتی نیست كه كسانی همچون همسر و فرزند، ایشان را فریب دهند؛ اما كسی كه در زیرکی نمونه است و هوشش با هوش افراد عادی مقایسه‌شدنی نیست، كمتر كسی باور می‌كند كه او در دام همسر و فرزندانش گرفتار آید، و همسر و فرزندانش آبرویش را بر باد دهند و از دنیا و آخرت محرومش کنند؛ اما قرآن می‌گوید كه هشیار باشید؛ چون ممكن است هركدام از شما، هرچند زیرك و بافراست باشید، در این دام گرفتار آیید.
حال چه باید كرد كه در این دام گرفتار نشویم؟ آنان که پیش از این گرفتار شده‌اند، دیگر در این دام افتاده‌اند و نمی‌توانند آبروی رفته را بازگردانند؛ اما ما و شما باید هشیار باشیم که بدین سبب، آبرویمان در دنیا و آخرت ریخته نشود. راه‌حل اساسی برای گرفتار نشدن در دام وسوسه‌های اطرافیان، آن است كه دشمن‌شناس شویم. اینجاست كه اهمیت دشمن‌شناسی مشخص می‌شود. اینکه مقام معظم رهبری بر داشتن بصیرت تأكید می‌کنند، معنایش
﴿ صفحه 88 ﴾
آن است كه باید ژرفای حوادث جامعه را درک کنیم و نگاه سطحی به اطراف خود نداشته باشیم. اگر می‌بینیم كسی چرب‌زبانی می‌کند، نباید دل به او بندیم و فریبش را بخوریم؛ بلكه باید ببینیم در باطن او چه می‌گذرد و هدف واقعی او از این كار چیست. اگر دیدیم كه همسر و فرزندانمان از ما چیزی می‌خواهند كه برخلاف اصول و موازین دینی است، باید هشیار باشیم و محبت آنان موجب فرو افتادن در گناه نشود؛ به‌ویژه اگر اثر آن گناه به پایمال شدن حقوق انسان‌های بی‌شماری بینجامد. اگر كسی به‌راستی بیندیشد كه شخصی در مقام دشمنی با اوست و رفتار آن فرد باعث بدبختی او می‌شود، هرگز با او هم‌داستان نمی‌شود؛ اما مشكل آن است که انسان، در موارد فراوانی، دوست و دشمنش را به‌درستی نمی‌شناسد. پس، گاهی ممكن است دشمنی‌ها ریشه در خانواده، محیط پیرامون، دوستان، هم‌حزبی‌ها، هم‌کلاسی‌ها، همکاران و همسایگان داشته باشد و باعث گرفتاری انسان در دامی باشد كه سرانجام آن، آتش دوزخ است.
4. شناخت ابزارها و شیوه‌های إعمال دشمنی
گام چهارم برای مقابله با دشمن، شناخت ابزارها و شیوه های إعمال دشمنی است. مردم ساده‌اندیش می‌پندارند بروز دشمنی فقط به آن است كه كشوری بر سر مردم كشور دیگر بمب یا موشك بیندازد. البته برخی دشمنان ما، دشمنی خود را از این راه بروز می‌دهند؛ اما آنان هیچ‌گاه از این طریق موفق نخواهند شد؛ ولی در میان دشمن، سیاستمداران پخته تری هستند كه می‌دانند
﴿ صفحه 89 ﴾
با این شیوه‌ها راه به جایی نخواهند برد، از‌این‌رو، آنان می‌کوشند تا دشمنی خود را از راه‌های بسیار پیچیده تری اجرا كنند، كه برای رویارویی با چنین دشمنانی، ضروری است ابزارها و شیوه‌های دشمنی دشمنان جامعة اسلامی شناخته شود. آنان برای چیرگی بر دیگران، گاهی به‌عنوان كمك اقتصادی، اقتصاد كشوری را به نابودی می كشانند و به‌رغم برخورداری آن كشور از ثروت‌های طبیعی فراوان، آن را تبدیل به كشوری توسعه‌نیافته می‌كنند. در مسائل فرهنگی نیز آنان با شیوه های بسیار پیچیده ای می‌کوشند طرح‌های خود را به اجرا درآورند؛ برای نمونه، با سوءاستفاده از مفاهیم فرهنگی خودی و تحریف آنها، مقاصد فرهنگی خودشان را محقق سازند.
دشمنان این مرز و بوم، هرچند كه همواره درصدد راه‌اندازی توطئه‌های گوناگون در كشور بوده‌اند، اما با عنایتی كه خداوند متعال در حق مردم مسلمان ایران دارد، تمام این توطئه‌ها خنثی شد؛ اما باید توجه داشت كه دشمن، هیچ‌گاه از پای نمی‌نشیند و با حربه‌ها و ابزار جدید به میدان می‌آید و با بهره‌گیری از تجربه‌های پیشین، اقدامات خصمانة دیگری را پی می‌ریزد و توطئه‌هایی را شكل می‌دهد. از‌این‌رو، هماكنون دشمن با ابزار نوینی جوانان كشور را آماج توطئه‌های خود قرار داده است. دشمن هماكنون فعالیت خود را عمدتاً در دو بخش متمركز كرده است: یك بخش مربوط به حوزة فكر و نظر است، كه دشمن در این عرصه می‌کوشد در افکار، اندیشه‌ها و باورهای مردم اثر بگذارد و ایمان جوانان را هدف قرار دهد؛ اما بخش دیگر، مربوط به حوزة عمل است؛ در این بخش دشمن تلاش می‌كند زمینه‌هایی فراهم آورد تا
﴿ صفحه 90 ﴾
جوانان كشور ما به فسادهای اخلاقی گرفتار آیند. البته این دو بخش از فعالیت‌های دشمن، در تعامل با یكدیگر هستند و تأثیر و تأثر متقابل دارند؛ ازیك‌سو، هرچه فساد اخلاقی بیشتر شود، زمینه برای ضعف ایمان فراهم می‌شود و درواقع، انجام کارهای ناپسند و گناه بسیار به شک و تردید در دین و آن‌گاه انکار دین منتهی می‌شود: ثُمَّ كَانَ عَاقِبَةَ الَّذِینَ أَسَاؤُوا السُّوأَی أَن كَذَّبُوا بِآیَاتِ اللَّهِ وَكَانُوا بِهَا یَسْتَهْزِؤُون؛(68) «سپس سرانجام كسانی كه اعمال بد مرتكب شدند به جایی رسید كه آیات خدا را تكذیب كردند و آن را به مسخره گرفتند». از سوی دیگر، ضعف در عقیده و باورها زمینه را برای گستاخی در گناه و مفاسد بیشتر فراهم می‌کند.
5. طراحی و مدیریت رویارویی با دشمن
تاكنون مشخص شد قبل از هرگونه برخورد با دشمن باید چهار نوع معرفت كسب كرد: شناخت دشمن، شناخت کارگزاران داخلی آن، شناخت انگیزه های دشمنی و شناخت ابزارها و شیوه های رفتاری دشمن. پس از كسب این چهار نوع معرفت، باید مدیریت دفاع را در پیش گرفت و شیوة مبارزه با دشمن را طراحی کرد. در یك جامعة اسلامی، این‌گونه نیست كه بخش دفاع كاملاً از بخش فرهنگ جدا باشد؛ بلكه اینها در هم تنیده شده است و به هم مربوط است. كسانی كه وظیفة سیاست‌گذاری كلان برای جامعة اسلامی را دارند، باید آگاهی بسیاری از فرهنگ جامعة خود و نیز دشمن داشته باشند. بر
﴿ صفحه 91 ﴾
سیاست‌گذاران لازم است در گسترش آگاهی‌های مردم از دشمنان، کارگزاران داخلی آنان، انگیزه ها و شیوه های دشمنی و آن‌گاه روش‌های مبارزه با آنها بكوشند. این امر باید در سطوح مختلف اجتماع به‌وسیلة رسانه ها، و در سطوح عالی تر در دانشگاه ها و مجامع علمی دنبال شود تا كشور بتواند در تمام مراحل از خود دفاع كند.
حضرت امام رحمه الله ثابت كرد بهترین و لازم ترین مسائل سیاسی را می‌توان با ساده ترین بیان به مردم آموزش داد و بدون استفاده از اصطلاحات پیچیدة علمی یا واژه های بیگانه، مشت دشمنان را باز و نقشه هایشان را افشا كرد. ایشان با سخنرانی های خود، آن‌چنان مردم را تربیت كرد كه خودشان دشمن‌شناس شدند؛ به‌طوری‌كه توطئه های دشمن را از لحن كلام و رفتارشان تشخیص می دادند و کارگزاران داخلی آنان را هم با همان شواهد شناسایی می كردند. افسوس كه چنین روشی، آن‌چنان كه باید و شاید، گسترش نیافت و عمق لازم را بعد از رحلت امام رحمه الله پیدا نكرد. البته ممكن است بعضی از مسئولان كشور به دلیل برخی مصالح نتوانند مسائلی را بی پرده برای مردم بیان کنند؛ اما باید به آن كسانی كه می توانند توطئه های دشمن را افشا كنند، اجازة افشاگری داد و حتی آنان را تشویق كرد.