مقدّمه
«الحمد للّه ربّ العالمین و صلّى اللّه على سیّدنا محمّد و آله الطاهرین»
« الَّذِینَ إِن مَّكَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ»(1)
«(مؤمنان) كسانى (هستند) كه اگر در زمین به آنان قدرت بخشیم، نماز را برپا دارند و زكات دهند و امر به معروف و نهى از منكر نمایند و پایان همه كارها از آن خداست.»
به دنبال سرنگونى حكومت شاهنشاهى، با اراده الهى و به رهبرى امام خمینى و پیروى مردم ایران و برقرارى نظام جمهورى اسلامى، حركت هاى فرهنگى زیادى صورت گرفت. در بدنه نظام، دانشگاه ها، كتابخانه ها، مدرسه ها، مؤسسات تحقیقاتى، انتشارات، روزنامه ها و شبكه هاى صدا و سیما توسعه یافت و در كنار نظام، رشد حوزه هاى علمیه، نماز جمعه ها، نماز عیدها، توجّه به قرآن و احكام و مسائل دینى و تشكیل تشكّل هاى مذهبى در مدارس و دانشگاه ها و وزارت خانه ها و كارخانه ها و پادگان ها مشهود شد.
امّا با گذشت ده سال از انقلاب اسلامى، مشاهده شد هنوز كارهاى واجبِ فرهنگى متعددى انجام نشده است كه طىّ نامه اى به رهبر معظم انقلاب فهرست آن كارها را نوشتم. ایشان مرقوم فرمودند كه بنده افراد دلسوزى را پیدا كرده و آن كارها را دنبال نمایم. (دست خط ایشان موجود است.)
یكى از این كارها توجّه ویژه به نماز بود. گرچه مردم نماز را در مساجد برپا مى داشتند، ولى اقامه نماز در مدارس، دانشگاه ها، مراكز عمومى، جادّه ها، ظهر تاسوعا و عاشورا، زمین هاى ورزشى، ادارات و... جلوه اى نداشت.
با لطف خداوند ستاد اقامه نماز تشكلیل شد و هر سال اجلاس باشكوهى در یكى از استان ها با پیام رهبر عزیز انقلاب و حضور رئیس جمهور و برخى وزرا و نمایندگان مجلس و شخصیّت هاى سیاسى فرهنگى برگزار گردید و مسائل نماز دنبال شد. بیش از صد عنوان كتاب توسط ستاد اقامه نماز درباره نماز منتشر شد، بیش از صد مسجد در جادّه ها ساخته شد، بیش از هزار قطعه شعر سروده شد و بیش از پنجاه هزار نماز جماعت در مدارس برگزار شد. هزاران جوان، آثار قلمى و هنرى خود را درباره نماز ارائه دادند و بیش از ده هزار طلبه جوان در مدارس به اقامه نماز پرداختند.
بعد از نماز به سراغ مسأله امر به معروف و نهى از منكر رفته و در این باره نیز افرادى را به همكارى دعوت كردم و كتاب هایى نوشته شد و كارهاى مثبتى انجام گرفت.
پس از آن به سراغ مسأله زكات رفته و كارهایى انجام شد، از جمله: حدود سى سفر به استان ها رفتم و نامه ها و ناله هایى را به ائمه محترم جمعه نوشتم. متأسفانه تا آن موقع كتابى فارسى براى ترویج و تبیین موضوع زكات در جامعه نداشتیم. بعد از آنكه اولین گردهمایى زكات را در استان خوزستان برقرار كردیم، كم كم مسأله زكات مطرح شد و آیة اللّه محسنى گركانى امام جمعه محترم اراك و دانشمند عزیز آقاى دهقان دو كتاب درباره زكات (این واجب فراموش شده) نوشتند. برادر دانشمند دیگر، جناب آقاى مجتبى كلباسى نیز مقالاتى را كه در زمینه زكات نوشته شده بود بررسى و جمع آورى كردند و به نام «زكات در اندیشه ها» چاپ و منتشر شد.
امّا با كمال تأسف بعد از بیست و دو سال كه از انقلاب اسلامى مى گذرد، تنها سه یا چهار جلد كتاب زكات نوشته شده، و زكات از فراموشى بیرون نیامده است. اینجانب با لطف و توفیق الهى چند شب جمعه در برنامه تلویزیونى درسهایى از قرآن مسأله زكات را دنبال كردم و یاداشت هایى در این باره آماده شد. دو نفر از فضلا هم چند روزى از قم به تهران آمده، این یادداشت ها را تكمیل و بازنویسى كردند و این كتاب پیش روى شما قرار گرفت.
محور كتاب، آیات و روایات و پاسخ به بعضى شبهات درباره زكات است. امیدوارم كه مفید واقع شود و ذخیره قبر و قیامت همه ما باشد.
در ده ها سفرى كه براى زكات داشتم، طرح این بود كه ستادهاى زكات با تركیبى از: عالم منطقه، استاندار یا فرماندار یا بخشدار، كمیته امداد، جهاد كشاورزى، تعاونى روستا، شوراى استان و افرادى كه در میان مردم محبوبیّت دارند تشكیل شود و شیوه كار این گونه باشد كه مسأله زكات طرح و تبلیغ شود و مردم زكات خود را نزد افراد مورد اطمینان جمع آورى كنند و زیر نظر عالم منطقه در همان منطقه و در راه هایى كه قرآن فرموده، هزینه شود.
در بعضى مقرّرات جمهورى اسلامى نیز چنین آمده كه اگر مردم منطقه اى، به خصوص روستاها، پولى جمع آورى كردند، دولت نیز به همان اندازه به آن بودجه اضافه كند و در نیازهاى مشروع همان منطقه مصرف شود. این حمایت دولت خود مى تواند تشویقى براى انجام كار باشد. گرچه مردم مسلمان خود مى دانند كه انجام تكلیف شرعى و بهره گیرى از بركات دنیوى و اخروى زكات نباید مشروط بر حمایت هاى این و آن باشد. یعنى حتّى اگر دولت كمك نكرد ما باید به وظیفه خود عمل كنیم.
به هر حال هنوز در آغاز كاریم و از كوتاهى هایى كه شده است عذرخواهى مى كنیم.
از خداوند عذر مى خواهم كه چرا مسأله زكات را آن گونه كه باید تبلیغ نكردم. اگر ما همان گونه كه براى دفاع مقدس تبلیغ كردیم و بر اثر آن مردم جوانان خود را به جبهه ها فرستادند، مسأله زكات را جدّى مى گرفتیم، بسیارى از مسلمانان به راحتى زكات مال خود را مى پرداختند.
از فقرا و مساكین و همه گرفتارانى كه مى توانستند مشكلات خود را از طریق زكات حل كنند، عذرخواهى مى كنم.
از قرآن كه با آن همه عنایت مسأله زكات را تذكر داد و من بى اعتنا بودم، عذرخواهى مى كنم.
خداوندا! من غافل شدم و فكرم را در بسیارى از مسائل غیرواجب صرف كردم، ولى واجبات كه جزو اركان اسلام بود، مورد غفلتم واقع شد.
خدایا! مى توانستم با دعوت از هنرمندان، فیلم ها و سرودهایى درباره چگونگى حل مشكلات مناطق محروم از طریق زكات بسازم ولى غافل شدم. مى توانستم به محضر علما بروم و با اصرار از آنان بخواهم كه مسأله زكات را از نظر علمى و فقهى مورد بحث و دقت قرار دهند و مسأله زكات را در حوزه هاى علمى رونق ببخشم ولى غافل شدم.
خدایا! تو مى دانى كه اگر مردم به مسأله زكات و خمس عمل مى كردند، ما از بركات آسمان و زمین محروم نمى شدیم. به هر حال رسماً استغفار و عذرخواهى مى كنم و از خداوند آرزوى جبران غفلت هاى گذشته و از همه عاشقان براى انجام این امر مهم استمداد مى كنم.
محسن قرائتى
زكات در ادیان پیشین آسمانى
زكات مخصوص اسلام نیست بلكه در ادیان پیشین نیز بوده است.
زكات و نماز از مشتركات همه ادیان آسمانى است.
حضرت عیسى علیه السلام در گهواره به سخن آمد و گفت: « أَوْصَانِی بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ »(2) خداوند مرا به نماز و زكات سفارش نموده است.
حضرت موسى علیه السلام خطاب به بنى اسرائیل فرمود: « وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ »(3) نماز به پا دارید و زكات دهید.
قرآن درباره حضرت اسماعیل علیه السلام مى فرماید: « كَانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ »(4) او خانواده اش را به نماز و زكات فرمان مى داد.
درباره عموم پیامبران نیز آمده است:
« وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِیتَاءَ الزَّكَاةِ»(5) آنان به فرمان ما مردم را هدایت مى كردند و ما انجام كارهاى نیك و به پا داشتن نماز و پرداخت زكات را به آنان وحى كردیم.
بر اساسِ آیه « وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا... وَیُقِیمُوا الصَّلَاةَ وَیُؤْتُوا الزَّكَاةَ ۚ وَذَٰلِكَ دِینُ الْقَیِّمَةِ »(6) نیز، در تمام ادیان آسمانى، قرین و همتاى نماز، زكات بوده است.
مرحوم علاّمه طباطبایى در مبحثى پیرامون زكات مى فرماید: هر چند قوانین اجتماعى به صورت كاملى كه اسلام آورده، سابقه نداشته، لكن اصل آن ابتكار اسلام نبوده است. زیرا فطرت بشر به طور اجمال آن را درمى یافت. لذا در آیین هاى آسمانى قبل از اسلام و قوانین روم قدیم، جسته و گریخته چیزهایى درباره اداره اجتماع دیده مى شود و مى توان گفت كه هیچ قومى در هیچ عصرى نبوده، مگر آن كه در آن حقوقى مالى براى اداره جامعه رعایت مى شده است. زیرا جامعه هر جور كه بود در قیام و رشدش نیازمند هزینه مالى بوده است.(7)
زكات در اسلام
واژه زكات سى و دو مرتبه در قرآن كریم آمده است؛ كه بر اساس آن.
پرداخت زكات، نشانه ایمان به خدا و روز قیامت است. « مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ...»(8)
راه پذیرش توبه و آمرزش گناهان، اقامه نماز و اداى زكات است. « فَإِن تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِی الدِّینِ »(9)
برپایى نماز و زكات، نشانه حكومت صالحان است. « الَّذِینَ إِن مَّكَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ»(10)
نشانه مردان الهى، تجارت و داد و ستد، همراه با انجام نماز و اداى زكات است. « رِجَالٌ لَّا تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَیْعٌ عَن ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِیتَاءِ الزَّكَاةِ ۙ»(11)
انكار زكات، برابر با كفر است. « الَّذِینَ لَا یُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ»(12)
در سوره هاى مكّى فراوانى به مسأله زكات اشاره شده است، از جمله سوره هاى اعراف آیه 156، نمل آیه 3، لقمان آیه 4، فصّلت آیه 7. برخى مفسّران این آیات را مخصوص زكات مستحب مى دانند(13) و برخى دیگر مى گویند: حكم زكات در مكه نازل شد، امّا به علت كمى مسلمانان، پول زكات جمع نمى شد و مردم خودشان زكات را مى پرداختند.(14) امّا پس از تشكیل حكومت اسلامى در مدینه، مسأله گرفتن زكات و واریز كردن آن به بیت المال و تمركز آن توسط حاكم اسلامى با نزول آیه «خُذ من أموالهم صَدقة»(15) مطرح شد.
این آیه در ماه رمضان سال دوم هجرى در مدینه نازل شده و پیامبر دستور داد تا ندا دهند كه خداوند زكات را همچون نماز واجب ساخت. پس از یك سال نیز فرمان داد كه مسلمانان زكاتشان را بپردازند.(16)
در واقع پس از تشكیل حكومت اسلامى و تأسیس بیت المال، زكات تحت برنامه مشخصى قرار گرفت و نصابها و مقدارهاى معیّنى براى آن قرار داده شد.(17)
برخى بر این باورند كه پس از مأموریّت پیامبر صلى الله علیه وآله به اخذ زكات، مصارف زكات به طور دقیق در آیه 60 سوره توبه بیان گردید و جاى تعجب نیست كه تشریع اصل زكات در آیه 103 سوره توبه باشد و ذكر مصارف آن در آیه 60، زیرا مى دانیم آیات قرآن به فرمان پیامبر صلى الله علیه وآله هر كدام در محل مناسبى قرار داده شده است.(18)