پسر حاتم
قبل از طلوع اسلام و تشكیل یافتن حكومت اسلامى، رسم ملوك الطوایفى در میان اعراب جارى بود. مردم عرب به اطاعت و فرمانبردارى رؤساى خود عادت كرده بودند. و احیاناً به آنها باج و خراج مى پرداختند. یكى از رؤسا و ملوك الطوایف عرب، سخاوتمند معروف، حاتم طائى بود كه رئیس و زعیم قبیله طى به شمار مى رفت. بعد از حاتم، پسرش عدى جانشین پدر شد، قبیله طى طاعت او را گردن نهادند. عدى سالانه یك چهارم درآمد هركسى را به عنوان باج و مالیات مى گرفت. ریاست و زعامت عدى مصادف شد با ظهور رسول اكرم(صلى الله علیه و آله) و گسترش اسلام. قبیله طى بت پرست بودند، اما خودِ عدى، كیش نصرانى داشت و آن را از مردم خویش پوشیده مى داشت.
مردم عرب كه مسلمان مى شدند و با تعلیمات آزادى بخش اسلام آشنایى پیدا مى كردند، خواه ناخواه، از زیر بار رؤسا كه طاعت خود را بر آنها تحمیل كرده بودند آزاد مى شدند. به همین جهت عدى بن حاتم، مانند همه اشراف و رؤساى دیگر عرب، اسلام را بزرگترین خطر براى خود مى دانست و با رسول خدا(صلى الله علیه و آله) دشمنى مى ورزید. اما كار از كار گذشته بود، مردم فوج فوج به اسلام مى گرویدند و كار اسلام و مسلمانى بالا گرفته بود. عدى مى دانست كه روزى به سراغ او نیز خواهند آمد و بساط حكومت و آقایى او را برخواهند چید. به پیشكار مخصوص خویش كه غلامى بود دستور داد گروهى شتر چاق و راهوار همیشه نزدیك خرگاه او آماده داشته باشد و هر روز اطلاع پیدا كرد سپاه اسلام نزدیك آمده اند، او را خبر كند.
یك روز آن غلام آمد و گفت: هر تصمیمى مى خواهى بگیرى بگیر كه لشكریان اسلام در همین نزدیكیها هستند.
عدى دستور داد شتران را حاضر كردند، خاندان خود را بر آنها سوار كرد و از اسباب و اثاث آنچه قابل حمل بود بر شترها بار كرد و به سوى شام كه مردم آنجا نیز نصرانى و هم كیش او بودند فرار كرد. اما در اثر شتابزدگى زیاد از حركت دادن خواهرش سفانه غافل ماند و او در همانجا ماند.
سپاه اسلام وقتى رسیدند كه خود عدى گریخته بود. سفانه خواهر وى را در شمار اسیران به مدینه بردند و داستان فرار عدى را براى رسول اكرم(صلى الله علیه و آله) نقل كردند. در بیرون مسجد مدینه، یك چهار دیوارى بود كه دیوارهایى كوتاه داشت. اسیران را در آنجا جاى دادند. یك روز رسول اكرم(صلى الله علیه و آله) از جلو آن محل مى گذشت تا وارد مسجد شود، سفانه كه زنى فهمیده و زبان آور بود، از جا حركت كرد و گفت: پدر از سرم رفته، سرپرستم پنهان شده، بر من منت بگذار، خدا بر تو منت بگذارد.
رسول اكرم(صلى الله علیه و آله) از وى پرسید: «سرپرست تو كیست؟»
گفت: عدى بن حاتم.
فرمود: «همانكه از خدا و رسول او فرار كرده است؟!» رسول اكرم(صلى الله علیه و آله) این جمله را گفت و بى درنگ از آنجا گذشت.
روز دیگر آمد از آنجا بگذرد باز سفانه از جا حركت كرد و عین جمله روز پیش را تكرار كرد. رسول اكرم(صلى الله علیه و آله) نیز عین سخن روز پیش را به او گفت. این روز هم تقاضاى سفانه بى نتیجه ماند. روز سوم كه رسول اكرم(صلى الله علیه و آله) آمد از آنجا عبور كند، سفانه دیگر امید زیادى نداشت تقاضایش پذیرفته شود، تصمیم گرفت حرفى نزند، اما جوانى كه پشت سر پیغمبر(صلى الله علیه و آله) حركت مى كرد به او با اشاره فهماند كه حركت كند و تقاضاى خویش را تكرار نماید. سفانه حركت كرد و مانند روزهاى پیش گفت: پدر از سرم رفته، سرپرستم پنهان شده، بر من منت بگذار خدا بر تو منت بگذارد.
رسول اكرم(صلى الله علیه و آله) فرمود: «بسیار خوب، منتظرم افراد مورد اعتمادى پیدا شوند، تو را همراه آنها به میان قبلیله ات بفرستم. اگر اطلاع یافتى كه همچو اشخاصى به مدینه آمده اند، مرا خبر كن.»
سفانه از اشخاصى كه آنجا بودند پرسید، آن شخصى كه پشت سر پیغمبر حركت مى كرد و به من اشاره كرد حركت كنم و تقاضاى خویش را تجدید نمایم كى است؟ گفتند او على بن ابیطالب(علیه السلام) است.
پس از چندى سفانه به پیغمبر خبر داد كه گروهى مورد اعتماد از قبیله ما به مدینه آمده اند، مرا همراه اینها بفرست. رسول اكرم(صلى الله علیه و آله) جامه اى نو و مبلغى خرجى و یك مركب به او داد و او همراه آن جمعیت حركت كرد و به شام نزد برادرش رفت. تا چشم سفانه به عدى افتاد زبان به ملامت گشود و گفت: تو زن و فرزند خویش را بردى و مرا كه یادگار پدرت بودم فراموش كردى؟!
عدى از وى معذرت خواست. و چون سفانه زن فهمیده اى بود، عدى در كار خود با وى مشورت كرد، به او گفت: به نظر تو كه محمد را از نزدیك دیده اى صلاح من در چیست؟ آیا بروم نزد او و به او ملحق شوم یا همچنان از او كناره گیرى كنم.
سفانه گفت: به عقیده من، خوب است به او ملحق شوى، اگر او واقعاً پیغمبر خداست زهى سعادت و شرافت براى تو و اگر هم پیغمبر نیست و سر ملك دارى دارد، باز هم تو در آنجا كه از یمن زیاد دور نیست، با شخصیتى كه در میان مردم یمن دارى، خوار نخواهى شد و عزت و شوكت خود را از دست نخواهى داد.
عدى این نظر را پسندید. تصمیم گرفت به مدینه برود و ضمناً در كار پیغمبر باریك بینى كند و ببیند آیا واقعاً او پیغمبر خداست تا مانند یكى از امت از او پیروى كند، یا مردى است دنیاطلب و سر پادشاهى دارد تا در حدود منافع مشترك با او همكارى و همراهى نماید.
پیغمبر در مسجد مدینه بود كه عدى وارد شد و بر پیغمبر سلام كرد. رسول اكرم(صلى الله علیه و آله) پرسید: «كیستى؟»
- عدى پسر حاتم طائیم.
پیغمبر او را احترام كرد و با خود به خانه برد. در بین راه كه پیغمبر و عدى مى رفتند، پیرزنى لاغر و فرتوت جلو پیغمبر را گرفت و به سؤال و جواب پرداخت. مدتى طول كشید و پیغمبر(صلى الله علیه و آله) با مهربانى و حوصله جواب پیرزن را مى داد. عدى با خود گفت، این یك نشانه از اخلاق این مرد كه پیغمبر است. جباران و دنیاطلبان چنین خلق و خوى ندارند كه جواب پیرزنى مفلوك را این قدر با مهربانى و حوصله بدهند.
همینكه عدى وارد خانه پیغمبر شد، بساط زندگى پیغمبر را خیلى ساده و بى پیرایه یافت. آنجا فقط یك تشك بود كه معلوم بود پیغمبر روى آن مى نشیند. پیغمبران آن را براى عدى انداخت. عدى هر چه اصرار كرد كه خود پیغمبر روى آن بنشیند، پیغمبر(صلى الله علیه و آله) قبول نكرد. عدى روى تشك نشست و پیغمبر روى زمین. عدى با خود گفت این نشانه دوم از اخلاق این مرد كه از نوع اخلاق پیغمبران است نه پادشاهان.
پیغمبر(صلى الله علیه و آله) رو كرد به عدى و فرمود: «مگر مذهب تو مذهب ركوسى(1430) نبود.»
- آرى.
- «پس چرا و به چه مجوز، یك چهارم درآمد مردم را مى گرفتى؟ در دین تو كه این كار روا نیست.»
عدى كه مذهب خود را از همه حتى نزدیكترین خویشاوندانش پنهان داشته بود، از سخن پیغمبر سخت در شگفت ماند. با خود گفت این نشانه سوم از این مرد كه پیغمبر است.
سپس پیغمبر(صلى الله علیه و آله) به عدى فرمود: «تو به فقر و ضعف بنیه مالى امروز مسلمانان نگاه مى كنى و مى بینى مسلمانان برخلاف سایر ملل فقیرند، دیگر اینكه مى بینى امروز انبوه دشمنان بر آنها احاطه كرده و حتى بر جان و مال خود ایمن نیستند؛ دیگر اینكه مى بینى حكومت و قدرت در دست دیگران است، به خدا قسم! طولى نخواهد كشید كه این قدر ثروت به دست مسلمانان برسد كه فقیرى در میان آنها پیدا نشود. به خدا قسم آنچنان دشمنانشان سركوب شوند و آنچنان امنیت كامل برقرار گردد كه یك زن بتواند از عراق تا حجاز به تنهایى سفر كند و كسى مزاحم وى نگردد. به خدا قسم نزدیك است زمانى كه كاخهاى سفید بابل در اختیار مسلمانان قرار مى گیرد.»
عدى از روى كمال عقیده و خلوص نیّت، اسلام آورد و تا آخر عمر به اسلام وفادار ماند. سالها بعد از پیغمبر اكرم(صلى الله علیه و آله) زنده بود. او سخنان پیغمبر را كه در اولین برخورد به او فرموده بود و پیش بینیهایى كه براى آینده مسلمانان كرده بود، همیشه به یاد داشت و فراموش نمى كرد و مى گفت: به خدا قسم! نمردم و دیدم كه كاخهاى سفید بابل به دست مسلمانان فتح شد. امنیت چنان برقرار شد كه یك زن به تنهایى مى توانست از عراق تا حجاز سفر كند بدون آنكه مزاحمتى ببیند. به خدا قسم! اطمینان دارم كه زمانى خواهد رسید فقیرى در میان مسلمانان پیدا نشود.(1431)
شعر
صحبت اشرار مایه شقاوت است و
مخالطت اخیار، كیمیاى سعادت
«ابوالمعالى نصراللَّه منشى»
دریغ و درد كه تا این زمان ندانستم
كه كیمیاى سعادت، رفیق بود رفیق
«حافظ»
بیاموزمت كیمیاى سعادت
ز همصحبت بد جدایى جدایى
«حافظ»
طیران مرغ دیدى تو ز پاى بند شهوت
بدر آى تا ببینى طیران آدمیت
سعدیا، گرچه سخندانى و مصالح گوى
به عمل كار برآید به سخندانى نیست
نكات
پاداش اهل تقوى كه به غیب ایمان دارند و اهل نماز و انفاق و یقین به آخرت هستند، رستگارى و فلاح است. رستگارى، بلندترین قلّه سعادت است. زیرا خداوند هستى را براى بشر آفریده و بشر را براى عبادت و عبادت را براى رسیدن به تقوى و تقوى را براى رسیدن به فلاح و رستگارى.
در قرآن، رستگاران داراى ویژگى هاى زیر هستند:
الف: كسانى كه در برابر مفاسد جامعه، به اصلاحگرى مى پردازند.
ب: كسانى كه امر به معروف و نه از منكر مى كنند.
ج: كسانى كه علاوه بر ایمان به رسول خدا(صلى الله علیه و آله)، او را حمایت مى كنند.
د: كسانى كه از بخل دور هستند.
ه: كسانى كه در قیامت از حسنات، میزانِ سنگین دارند.
رستگارى، بدون تلاش بدست نمى آید و شرایط و لوازمى دارد، از آن جمله در قرآن به موارد ذیل اشاره شده است:
براى فلاح و رستگارى، تزكیه لازم است. «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها»
براى فلاح و رستگارى، جهاد لازم است. «جاهِدُوا فِى سَبِیلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»
براى فلاح و رستگارى، خشوع در نماز، اعراض از لغو، پرداخت زكات، پاكدامنى، عفّت، امانتدارى، وفاى به عهد و دوام و پایدارى در نماز، لازم است.
سعادت و كرامت، مربوط به ایمان و عمل صالح است، نه عنوانِ مسلم، یهودى، مسیحى، صابئى.
بدانید تنها راه سعادت، راه وحى است نه پیروى از تمایلات این و آن.
سعادت هر كس در گرو اعمال اوست. ادّعا و شعار كارساز نیست.
براى اهل ایمان، شكست یا پیروزى سعادت است. زیرا یا شهادت، یا تجربه، یا غلبه بر دشمن را به دست مى آورد. «احدى الحُسیْن»
علاقه به سعادت دیگران و ملحق شدن آنان به كاروان عزّت و شرف، یك ارزش است.
صبر، زمینه رسیدن به سعادت و پیروزى است.
ملاك سعادت و شقاوت، اطاعت یا نافرمانى نسبت به خدا و رسول اوست، نه چیز دیگر.
اسلام دین جامع و خواهان سعادت مردم در دنیا و آخرت و دستیابى به هر دو است. «فَعِنْدَ اللَّهِ ثَوابُ الدُّنْیا وَ الآْخِرَةِ».
هدایت به راه هاى سلامت و سعادت، در گرو كسب رضاى خداست و هر كس در پى راضى كردن غیر او باشد، در انحراف است.
مكتب وحى، سلامت و سعادت فرد و جامعه و روح و جسم را تضمین كرده است.
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ وَ جاهِدُوا فِى سَبِیلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ؛(1432) اى كسانى كه ایمان آورده اید! از خدا پروا كنید و (براى تقرب) به سوى او وسیله بجویید، و در راه او جهاد كنید، باشد كه رستگار شوید.
ایمان «آمَنُوا»، تقوا «اتَّقُوا اللَّهَ»، شفاعت «وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ» و جهاد «وَ جاهِدُوا فِى سَبِیلِهِ»، راه سعادت و رستگارى است. «لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُون».
عامل اصلى سعادت، در درون انسان است (ایمان، تقوا و جهاد)، نه در بیرون (مال و ثروت).
ملاك سعادت در همه ادیان آسمانى، ایمان و عمل صالح است، نه ادّعا و نام.
لقمه حلال و دورى از حرام خوارى، در سعادت و رستگارى انسان مؤثّر است.
سعادت بشر در دو چیز است: اطاعت حقّ، اجتناب از باطل.
توقّع سعادت و پاداش بدون عمل، بیهوده است. «لیس الانسان ما سَعى »
ایمان كامل و اقتصاد سالم، تأمین كننده سعادت دنیا و آخرت است.
هشدار و دستورهاى انبیا، سراسر خیر است و موجب سعادت انسان مى شود.
اغلب مردم، سعادت و خوشى را در راحتى و آسایش مى پندارند و نبود آن را ناكامى مى دانند، غافل از آنكه ادیان آسمانى براى تنظیم و جهت صحیح دادن به زندگى آمده اند، نه برطرف كردن تمام مشكلات دنیوى مردم علم به تنهایى سعادت آفرین نیست، چه بسا كه انسان با وجود علم، باز هم به دنبال خرافات و هوسهاى مردم برود.
اراده و تلاش انسان در سعادت او نقش دارد.
سعادت، كارى به نژاد و سن و جنس و قبیله ندارد، هر كس تسلیم خدا باشد، رستگار مى شود.
مراعات ادب و حقّ دیگران، سرچشمه سعادت بشر است.
حسن عاقبت، بزرگ ترین سعادت است. كسانى كه تمام عمرشان در انحراف بودند، با جرقّه اى در یك لحظه دگرگون شده و از اوّلین مؤمنان شدند.
«رَبِّ هَبْ لى حُكْماً وَ أَلْحِقْنى بِالصَّالِحینَ؛ وَ اجْعَلْ لى لِسانَ صِدْقٍ فِى الآْخِرینَ* وَ اجْعَلْنى مِنْ وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّعیمِ(1433)؛ پروردگارا! به من علم و دانش ببخش، و مرا به صالحان ملحق كن! و براى من در میان امّتهاى آینده، زبان صدق (و ذكر خیرى) قرار ده! و مرا وارثان بهشت پرنعمت گردان!»
سعادت انسان در چند جمله خلاصه مى شود كه در دعاى حضرت ابراهیم آمده است:
الف: شناخت خداوند و معرفت درونى نسبت به او «هَبْ لِى حُكْماً». ب: حضور در جامعه صالح «أَلْحِقْنِى بِالصَّالِحِینَ». ج: نام نیك در تاریخ «لِسانَ صِدْقٍ فِى الآْخِرِینَ». د: رسیدن به بهشت ابدى «وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّعِیمِ».
برخوردارى از حكمت و معرفت در درون و زندگى در جامعه صالحان و صالح بودن، بالاترین درجه سعادت است.
«وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفاً تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ الَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ یَتَوَكَّلُونَ؛ و كسانى كه ایمان آورده و كارهاى شایسته انجام دادند، قطعاً آنان را در غرفه هایى از بهشت جاى مى دهیم كه نهرها از زیر آنها جارى است همیشه در آنجا خواهند بود چه خوب است پاداش عمل كنندگان. (مؤمنان صالح) كسانى هستند كه (در برابر مشكلات) صبر (و استقامت) كرده و بر پروردگارشان توكّل مى كنند.»
رمز موفّقیّت و سعادت در چهار چیز است:
الف: ایمان و انگیزه «آمَنُوا». ب: كار و كوشش «عَمِلُوا». ج: استمرار و استقامت «صَبَرُوا». د: توكّل بر خدا، در برابر وسوسه ها و نگرانى ها «عَلى رَبِّهِمْ یَتَوَكَّلُونَ».