نكات
در اینكه سحر چیست و از چه تاریخى به وجود آمده، بحث فراوان است. این قدر مى توان گفت كه سحر از زمانهاى خیلى قدیم در میان مردم رواج داشته است، ولى تاریخ دقیقى براى آن در دست نیست، و نیز نمى توان گفت چه كسى براى نخستین بار جادوگرى را به وجود آورد. ولى از نظر معنى و حقیقت سحر مى توان گفت: سحر نوعى اعمال خارق العاده است كه آثارى از خود در وجود انسانها به جا مى گذارد و گاهى یك نوع چشم بندى و تردستى است، و گاه تنها جنبه روانى و خیالى دارد. سحر از نظر لغت به دو معنى آمده است: 1- به معنى خدعه و نیرنگ و شعبده و تردستى و به تعبیر قاموس اللغه سحر یعنى خدعه كردن. 2- كل ما لطف و دق: آنچه عوامل آن نامرئى و مرموز باشد.
در مفردات راغب كه مخصوص واژه هاى قرآن است به سه معنى اشاره شده: 1- خدعه و خیالات بدون حقیقت و واقعیت، همانند شعبده و تردستى. 2- جلب شیطانها از راههاى خاصى و كمك گرفتن از آنان. 3- معنى دیگرى است كه بعضى پنداشته اند و آن اینكه: ممكن است با وسائلى ماهیّت و شكل اشخاص و موجودات را تغییر داد، مثلاً انسان را بوسیله آن به صورت حیوانى درآورد، ولى این نوع خیال و پندارى بیش نیست و واقعیّت ندارد. از بررسى حدود 51 مورد كلمه سحر و مشتقّات آن در سوره هاى قرآن از قبیل: طه، شعراء، یونس و اعراف و... راجع به سرگذشت پیامبران خدا(علیهم السلام) موسى، عیسى و پیامبر اسلام(صلى الله علیه و آله) به این نتیجه مى رسیم كه سحر از نظر قرآن به دو بخش تقسیم مى شود: 1- آنجا كه مقصود از آن فریفتن و تردستى و شعبده و چشم بندى است و حقیقتى ندارد چنان كه مى خوانیم: «فَإِذا حِبالُهُمْ وَ عِصِیُّهُمْ یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّها تَسْعى ؛(1398) ریسمانها و عصاهاى جادوگران زمان موسى در اثر سحر، خیال مى شد كه حركت مى كنند.» و در آیه دیگر آمده است: «فَلَمَّا أَلْقَوْا سَحَرُوا أَعْیُنَ النَّاسِ وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ؛ هنگامى كه ریسمان ها را انداختند چشمهاى مردم را سحر كردند و آنها را ارعاب نمودند.»(1399) از این آیات روشن مى شود كه سحر داراى حقیقتى نیست كه بتوان در اشیاء تصرّفى كند و اثرى بگذارد بلكه این تردستى و چشم بندى ساحران است كه آن چنان جلوه مى دهد. 2- از بعضى از آیات قرآن استفاده مى شود كه بعضى از انواع سحر به راستى اثر مى گذارد؛ مانند آیه فوق كه مى گوید: آنها سحرهایى را فرامى گرفتند كه میان مرد و همسرش جدایى مى افكند «فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ» یا تعبیر دیگرى كه در آیات فوق بود كه آنها چیزهایى را فرا مى گرفتند كه مضرّ به حالشان بود و نافع نبود «وَ یَتَعَلَّمُونَ ما یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ»(1400). ولى آیا تأثیر سحر فقط جنبه روانى دارد و یا اینكه اثر جسمانى و خارجى هم ممكن است داشته باشد؟ در آیات بالا اشاره اى به آن نشده، و لذا بعضى معتقدند اثر سحر تنها در جنبه هاى روانى است. سحر عبارت از سخن یا نوشته یا قسم ها و دعاها و امثالِ این ها است كه بواسطه آن ضررى متوجّهِ دیگرى مى شود كه از جمله مى توان بستنِ مرد را نسبت به همسرش و ایجادِ دشمنى میانِ آنها و استخدامِ ملائكه و جن و فرود آوردن شیاطین در كشفِ پنهانى ها و علاجِ كسى كه غش نموده و استحضارِ شیاطین، و یا آنها را در بدنِ كودك و یا زنى در آوردن، و كشف پنهانى ها با این كار. فرا گیرىِ این ها و آنچه شبیهِ این ها است و كسب از این راه، حرام است، مگر اینكه بدین خاطر این علوم را فرا گیرد كه اگر كسى با این اعمال خواست ادّعاىِ نبوّت كند و مردم را بفریبد او را رسوا سازد.(1401) علماء بزرگوار مى فرمایند: «عمل السِّحر و التّكسب بِهِ حَرام... و یُلحَقُ بِذالِكَ استِخْدامُ المَلائِكَةِ وَ إِحْضارُ الجِنِّ وَ تَسْخیرهم...»(1402) «وَ فى كونِ تَسخیرِ الجِن اَوِ المَلائِكَةِ اَوِ الإنْسان مِنَ السِّحْرِ اِشْكال و الاظهر تحریمُ ما كانَ مُضِرٌّ بِمَنْ یحرم الإضرار بِهِ دونَ غَیْرِه.»(1403) به نظر مى رسد قسمت قابل توجهى از سحرها بوسیله استفاده از خواصّ شیمیایى و فیزیكى به عنوان اغفال مردم ساده لوح انجام مى شده است. مثلاً در تاریخ ساحران زمان موسى(علیه السلام) مى خوانیم كه آنها درون ریسمانها و عصاهاى خویش مقدارى موادّ شیمیایى مخصوص (احتمالاً جیوه و مانند آن) قرار داده بودند كه پس از تابش آفتاب، و یا بر اثر وسائل حرارتى كه در زیر آن تعبیه كرده بودند، به حركت درآمدند، و تماشا كنندگان خیال مى كردند آنها زنده شده اند. این گونه سحرها حتّى در زمان ما نیز كمیاب نیست.
سحر از نظر اسلام: در این مورد فقهاى اسلام همه مى گویند یاد گرفتن و انجام اعمال سحر و جادوگرى حرام است. در این قسمت احادیثى از پیشوایان بزرگ اسلام رسیده است كه در كتابهاى معتبر ما نقل گردیده، از جمله اینكه: على(علیه السلام) مى فرماید: «من تعلم شیئا من السحر قلیلا او كثیرا فقد كفر و كان آخر عهده بربه؛ كسى كه سحر بیاموزد، كم یا زیاد، كافر شده است، و رابطه او با خداوند به كلّى قطع مى شود.» امّا همانطور كه گفتیم چنانچه یاد گرفتن آن به منظور ابطال سحر ساحران باشد اشكالى ندارد، بلكه گاهى به عنوان واجب كفایى مى بایست عدّه اى سحر را بیاموزند تا اگر مدّعى دروغگویى خواست از این طریق مردم را اغفال یا گمراه كند سحر و جادوى او را ابطال نمایند، و دروغ مدّعى را فاش سازند. شاهد این سخن كه اگر سحر براى ابطال سحر و حل و گشودن آن باشد بى مانع است، حدیثى است كه از امام صادق(علیه السلام) نقل شده، در این حدیث مى خوانیم: یكى از ساحران و جادوگران كه در برابر انجام عمل سحر مزد مى گرفت خدمت امام صادق(علیه السلام) رسید و عرض كرد: حرفه من سحر بوده است و در برابر آن مزد مى گرفتم، خرج زندگى من نیز از همین راه تأمین مى شد، و با همان درآمد، حجّ خانه خدا را انجام داده ام، ولى اكنون آن را ترك و توبه كرده ام، آیا براى من راه نجاتى هست؟ امام صادق(علیه السلام) در پاسخ فرمود: «عقده سحر را بگشا، ولى گره جادوگرى مزن.» از این حدیث استفاده مى شود كه براى گشودن گره سحر، آموختن و عمل آن بى اشكال است.
سحر در عصر ما: امروز یك سلسله علوم وجود دارد كه در گذشته ساحران با استفاده از آنها برنامه هاى خود را عملى مى ساختند: 1- استفاده از خواصّ ناشناخته فیزیكى و شیمیایى اجسام، چنان كه قبلاً نیز اشاره كردیم، همانطور كه در داستان ساحران زمان موسى(علیه السلام) آمده كه آنها با استفاده از خواصّ فیزیكى و شیمیایى مانند جیوه و تركیبات آن توانستند چیزهایى به شكل مار بسازند و به حركت در آوردند. البته استفاده از خواصّ فیزیكى و شیمیایى اجسام هرگز ممنوع نیست، بلكه باید هر چه بیشتر از آنها آگاه شد و در زندگى از آن استفاده كرد، ولى اگر از خواصّ مرموز آنها براى اغفال و فریب مردم ناآگاه استفاده شود، و به راههاى غلطى سوق داده شوند یكى از مصادیق سحر محسوب خواهد شد.
2- استفاده از خواب مغناطیسى، هیپنوتیزم، و مانیه تیزم، و تله پاتى، (انتقال افكار از فاصله دور).
البته این علوم نیز از علوم مثبتى است كه مى تواند در بسیارى از شئون زندگى مورد بهره بردارى صحیح قرار گیرد، ولى ساحران از آن سوء استفاده مى كردند و براى اغفال و فریب مردم آنها را به كارى مى گرفتند. اگر امروز هم كسى از آنها چنین استفاده اى را در برابر مردم بى خبر كند سحر محسوب خواهد شد. سحر معنى وسیعى دارد كه همه آنچه در اینجا گفتیم و در سابق اشاره شد نیز دربرمى گیرد. این نكته نیز به ثبوت رسیده كه نیروى اراده انسان، قدرت فراوانى دارد و هنگامى كه در پرتو ریاضتهاى نفسانى قویتر شود كارش به جایى مى رسد كه در موجودات محیط خود تأثیر مى گذارد، همانگونه كه مرتاضان بر اثر ریاضت اقدام به كارهاى خارق العاده مى كنند.
این نیز قابل توجه است كه ریاضتها گاهى مشروع است و گاهى نامشروع، ریاضتهاى مشروع در نفوس پاك نیروى سازنده ایجاد مى كند، و ریاضتهاى نامشروع نیروى شیطانى، و هر دو ممكن است منشأ خارق عادات گردد كه در اوّلى مثبت و سازنده و در دوّم مخرّب است.