درس بیست و هفتم: آشنایی با اخلاق اسلامی (ادب)
اگر انسان سرمایه و علم و زیبایی و عقل داشته باشد، ولی ادب نداشته باشد، همه آن را به باد می‌دهد و مردم از او ناراحت و خدا از او خشمگین می‌شود. آری، «ارزش عالم و عاقل، به ادب اوست» (1).
كسی كه ادب دارد حرف زشت نمی‌زند، اهل فحش و غیبت و بدگویی و تهمت نیست.
حضرت علی (علیه السلام) می‌فرماید: «كسی كه ادب دارد، بهتر از كسی است كه فامیل مشهوری دارد، ولی بی‌ادب است» (2).
امام صادق (علیه السلام) فرمود:
«اگر پدر و مادر فرزند خود را با ادب تربیت كنند، بهتر از آن است که فرزندشان بی‌ادب باشد ولی برای فرزند بی‌ادب سرمایه و مال ذخیره كنند.» (3) و فرمودند: «نیاز انسان به ادب بیش از مال است» (4).
سفارش امام باقر (علیه السلام) به فرزندش این بود:
«دوستی با افراد بی‌ادب انسان را خراب می‌كند».
و «هر كس جلوی زبان خود را نمی‌گیرد و هر چه می‌خواهد می‌گوید، پشیمان می‌شود» (5).
گفتار و رفتار ما با دیگران باید به گونه‌ای باشد كه دوست داریم مردم با ما به همان گفتار و رفتار عمل كنند.
پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «هنگامی كه خشمگین و عصبانی هستید، كسی را تأدیب نكنید» (6). (زیرا ممكن است ادب‌كردن شما با كتك و توهین به طور ناروا باشد.)
رفاقت با افراد با ادب انسان را با ادب می‌كند. تحصیل علم نیز می‌تواند در ادب اثر داشته باشد. احترام به افراد سبب ادب افراد می‌شود.
اولین مورد ادب آن است كه نسبت به خدا ادب داشته باشیم، نام خداوند را بزرگ ببریم، بدون وضو دست به نام خدا و پیامبر و امامان و قرآن نزنیم و اگر برای ما مشكلی پیش آمد، آن را به خدا نسبت ندهیم. مثلا اگر در اثر خواب آلودگی یا خراب بودن وسیله نقلیه یا مراعات نكردن قوانین رانندگی گرفتار مشكل و یا تصادفی شدیم، نگوییم خداوند این مشكل را برای ما به وجود آورد.
قرآن در چند مورد می‌فرماید: «ما به مردم ستمی نمی‌كنیم و این خود مردم هستند كه به خودشان ستم می‌كنند» (7).
قرآن در سوره فجر می‌فرماید: «بعضی مردم هنگام خوشی و فراوانی نعمت می‌گویند: خداوند به ما محبت و كرامت كرده و هنگام تنگدستی می‌گویند خداوند ما را خوار كرده است.» قرآن در جواب آنها می‌فرماید: «این گونه حرف زدن بی‌ادبی نسبت به خداوند است. دلیل آنكه شما تنگدست شدید این بود كه هنگام دارایی و رفاه به افراد نیازمند و یتیم كمك نكردید و به فكر فقرا نبودید و ارث نیاکان را یكجا و به ناحق می-خورید و ثروت را بسیار دوست دارید و در اختیار دیگران نمی‌گذارید. این رفتار شما سبب شد كه نعمت خودمان را از شما گرفتیم و شما گرفتار تنگدستی شدید» (8).
ادب نسبت به خداوند آن است كه ما هنگام نماز با لباس مناسب و زیبا و بدن آرام و با وضو و مسواك باشیم و به بندگان خدا احترام بگذاریم و برای مساجد، كه خانه خدا است احترام بگذاریم.
زیارت اولیای خدا نیز از نمونه‌های ادب و احترام به آنان است.
ادب نسبت به سالمندان
امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) در سن كودكی پیرمردی را دیدند که مشغول وضو گرفتن است، ولی وضوی او صحیح نیست. خواستند به او تذكر بدهند، نگران شدند كه این پیرمرد خجالت خواهد كشید. به خاطر ادبی كه داشتند به پیرمرد گفتند: ما دو كودك وضو می-گیریم شما داوری كن كه وضوی كدام یك از ما بهتر است؟ این دو كودك در برابر پیرمرد وضو گرفتند. پیرمرد گفت: وضوی هر دوی شما درست است، ولی وضوی من درست نیست. (9)
ادب نسبت به پدر و مادر
ادب نسبت به پدر و مادر آن است كه صدای خود را از صدای آنان بلند‌تر نكنیم. نگاه به آنها، نگاه مهر‌آمیز باشد. از آنان تشكر كنیم؛ دستوراتشان را عمل كنیم؛ در راه رفتن جلو نیفتیم و بدون اجازه آنان، جائی نرویم.
رعایت ادب نسبت به غیر مسلمانان
ادب نسبت به افراد خانه و همسایگان و همه‌ی مردم، سبب محبوبیت می‌شود. امام صادق (علیه السلام) دوستی داشت كه حرف بدی به غلامش زد. امام از شدت ناراحتی به صورت خود سیلی زد و پرسید: چرا این نسبت بد را به غلامت دادی؟ گفت: او غلام من است و مادرش مسلمان نیست. حضرت فرمود: حتی به غیر مسلمان و حتی به غلام نباید نسبت ناروا بدهی و من تو را با ادب می‌دانستم، اكنون كه این‌گونه بی‌ادبی كردی از من دور شو.
1. غررالحكم، صفحه 48.
2. غررالحكم، صفحه 248.
3. اصول كافی، جلد 8، صفحه 150.
4. غررالحكم، صفحه 247.
5. تحف العقول، صفحه 376.
6. اصول كافی، جلد 7، صفحه 260.
7. سوره آل‌عمران، آیه 117.
8. سوره فجر، آیات 15-20.
9. بحار الانوار، جلد ،43 صفحه 319.
درس بیست و هشتم : اوقات فراغت
انسان باید ساعات شبانه روز خود را برای چند چیز تقسیم كند:
1- ساعتی برای كار و تحصیل.
2- ساعتی برای عبادت و خدمت.
3- ساعتی برای خواب و استراحت.
3- ساعتی برای تفریح.
زیرا اگر تفریح نباشد؛ حال و نشاطی برای كار و تحصیل و عبادت نخواهد بود. در اسلام به ورزشهای مفید مثل اسب سواری، تیراندازی و شنا سفارش شده و برای این نمونه كارها مسابقاتی نیز برقرار می‌شده است و پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نیز در مسابقات شركت می‌نمودند و برای برندگان جایزه تعیین می‌كردند. به برندگان در آن زمان درخت خرما یا شتر حامله می‌دادند و شما می‌دانید كه خرما بهترین میوه‌ای است كه تاریخ مصرف آن تا ماهها زمان دارد و از چوب و برگ آن، استفاده زیادی می‌شود. و در مورد شتر از كرك و گوشت و شیر و بچه آن نیز استفاده می‌گردد.
در ورزشهای اسلامی دشنام و كینه وجود ندارد. اسلام ورزش را برای پسر و دختر لازم می‌داند و به پدران و مادران سفارش می‌كند تیراندازی را برای دفاع و شنا را برای نجات، به فرزندان خود بیاموزید. اسلام پاداش بسیاری از كارها را بر اساس راه‌رفتن و حرکت و تلاش که نوعی ورزش است قرار‌داده است. مثلا می‌فرماید: هر قدمی كه برای دیدن بستگان یا تحصیل علم یا زیارت یا نماز‌جماعت بردارید، ثوابی دارد. یعنی ثواب و پاداش را بر اساس ورزش كه قدم زدن است قرار‌داده و نفرموده هر كلمه-ای كه یاد می‌گیرید یا هر نگاهی كه به بستگان می‌كنید ثواب دارد بلكه فرموده هر قدمی كه برای آنها برمی‌دارید. معلوم می‌شود قدم‌زدن كه ساده-ترین و عمومی‌ترین و ارزان‌ترین و در دسترس‌ترین ورزش است اساس بخشی از پاداش‌ها قرار گرفته است.
كوتاه‌كردن ناخن و حمام و نظافت در روز جمعه، رفتن به جلسات مذهبی، دیدن دوستان و بستگان و شركت در نماز جمعه، از دیگر دستورات روز تعطیل است. روز جمعه یكی از عیدهای مسلمانان حساب می‌شود. یاد حضرت مهدی (علیه السلام) و دعا برای آن بزرگوار و انتظار آمدن آن عزیز كه در روز جمعه خواهد بود، نیز مورد سفارش است.
گرچه نماز جمعه یك عبادت است، اما ویژگی‌هایی دارد:
1- آن را به جای نماز ظهر می‌خوانند.
2- نماز ظهر چهار ركعت است، ولی نماز جمعه دو ركعت.
3- امام جمعه دو خطبه و سخنرانی دارد كه بین آن دو سخنرانی چند لحظه‌ای می نشیند. این دو سخنرانی به جای دو ركعت نماز حساب می-شود و امام جمعه باید مردم را به تقوا و دوری از گناه دعوت كند و در خطبه‌ها و سخنرانی‌ها اخبار مورد نیاز مردم را به آنها برساند.
4- گوش دادن به خطبه‌ها لازم است.
5- امام جمعه باید خطبه‌های خود را ایستاده بخواند و در دستش اسلحه یا مشابه آن باشد.
ما باید در ایام تعطیلات تمام كمبودهای فردی و اجتماعی خودمان را جبران كنیم. هم به جسم خود برسیم و هم به روح خود. آموزشهای ضروری را كه در ایام کار و تحصیل فرصت آن را نداریم، در زمان تعطیلی فراگیریم، از هنر یا حرفه‌ای كه فردا سبب نجات ما از فقر و بیكاری می-شود، غافل نشویم. به خصوص از هنرهایی كه علاوه بر هنربودن، یك تولید اقتصادی هستند. مثلا انواع بافندگی، دوزندگی و صنایع‌دستی كه برای خود و خانواده و كشور درآمدی فراهم می‌كند، غافل نباشیم. در تابستان‌ها یك حرفه و هنری بیاموزیم.
ورزش هم باید همراه با اخلاق و محبت و خدمت به دیگران باشد، نه وسیله‌ای برای فخرفروشی و آزار رساندن به دیگران.
درس بیست و نهم : وضو
امام رضا (علیه السلام) فرمود: «كسی كه به عبادت خدای بزرگ می ایستد، باید خود را از آلودگی‌ها پاك كند، از سستی و بی حالی دور باشد و با وضو، خود را برای سخن‌گفتن با خدای توانا، پاك و آماده سازد.»
چگونه وضو بگیریم؟
1- ابتدا نیت می‌کنیم که برای اطاعت دستور خداوند، وضو می‌گیریم.
2- صورت را از بالا به پایین، از جایی كه موی سر روییده، تا چانه می شوییم.
3- سپس دست راست را از آرنج تا نوك انگشتان، از بالا به پایین می شوییم.
4- دست چپ را نیز مانند دست راست می شوییم.
5- با رطوبتی كه بر دست مانده، جلوی سر را مسح می كنیم؛ یعنی دست را بر سر گذاشته و كمی به طرف پیشانی می كشیم.
5- پس از مسح سر، پای راست را از نوك انگشتان تا برآمدگی روی پا مسح می كنیم.
6- پای چپ را مانند پای راست مسح می كنیم و به این ترتیب وضوی خود را به پایان می‌رسانیم.
احكام وضو
1- شستن داخل بینی و دهان و مقداری از لب و چشم كه هنگام بستن، دیده نمی شود، واجب نیست، ولی برای آن كه یقین كند از جاهایی كه باید شسته شود چیزی باقی نمانده، واجب است مقداری از آن را هم بشوید.
2- اگر برای مسح، رطوبتی در كف دست نمانده باشد، نمی تواند دست را با آب دیگری، تر كند بلكه باید از اعضای دیگر وضو مثلاً از صورت رطوبت بگیرد و با آن مسح كند.
3- رطوبت دست باید به قدری باشد كه بر سر و پا اثر بگذارد.
4- اگر رطوبت كف دست به اندازه مسح سر باشد، می تواند سر را با همان رطوبت مسح كند و برای مسح پاها از اعضای دیگر وضو رطوبت بگیرد.
5- بین دست و سر یا پاها باید چیزی مانند چادر و كلاه یا جوراب و كفش فاصله نباشد، هر چند رقیق و نازك باشد. (مگر در حال ناچاری)
6- محل مسح باید پاك باشد، پس اگر نجس باشد و نتواند آن را آب بكشد باید تیمم كند.