درس بیست و پنجم: آشنایی با اخلاق اسلامی (چند دستور و تذکر بهداشتی)
در قرآن می‌خوانیم:
[وَ رَبَّكَ فَكَبرِّْ وَ ثِیَابَكَ فَطَهِّر]
ای پیامبر! پروردگارت را بزرگ بدار و لباس خود پاكیزه كن.
مهم آن است كه خداوند در كنار دستور تكبیر، [وَ رَبَّكَ فَكَبرِّْ]، «پروردگارت را بزرگ بدار.» می‌فرماید: «لباس خود را پاكیزه كن»، یعنی نظافت در كنار تکبیر و عبادت قرار دارد.
اسلام هم به پاكیزگی بدن و هم به پاكیزگی لباس سفارش كرده است. دستور شستن سر و صورت در وضو و شستن تمام بدن در غسل، برای آن است كه مردم همیشه پاكیزه و با نشاط باشند.
حتی در وضو اگر انسان با آب سرد وضو بگیرد و آب وضو را با حوله و امثال آن خشك نكند، پاداش زیادی دارد. شاید به دلیل اینکه هرچه آب سرد روی پوست بدن بماند، نشاط بیشتری برای انسان می‌آورد. به گرفتن ناخن و مسواك كردن بسیار سفارش شده تا آن‌جا كه پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «اگر به خاطر سختی و مشقت مردم نبود، مسواك را واجب می‌كردم» و خود آن حضرت همیشه مسواك به همراه داشتند.
در حدیث می‌خوانیم: «خداوند نسبت به افراد كثیف خشمگین است».
خداوند نظافت و زیبایی را دوست دارد و سفارش كرده هر‌چقدر می‌توانید نظیف باشید. نظافت نوعی پیشگیری از بیماری‌هاست.
نظافت و پیشگیری وظیفه همه هست.
نظافت و پیشگیری راحت‌تر و ارزان‌تر از درمان بیماری است.
لباس نظیف در روح و روان انسان اثر دارد و غم و اندوه را برطرف می‌كند.
سفارش شده زمانی حمام بروید که نه گرسنه باشید و نه با شکم پر باشید و هنگام خروج از حمام حتی در تابستان سر خود را بپوشانید.
در هر هفته روزهای جمعه غسل جمعه كنید، یعنی اول سر و گردن بعد سمت راست بدن همراه با دست و پای راست و بعد سمت چپ را بشویید.
شانه و مسواك و حوله هر كسی باید مخصوص به خود او باشد و دیگران استفاده نكنند.
اسلام از نگاه داشتن ادرار به شدت نكوهش كرده است و نسبت به نگاه به آب و سبزی و زیبایی سفارش كرده است.
تا گرسنه نشده‌اید، غذا نخورید و قبل از آن كه به طور كامل سیر شوید، از خوردن فاصله بگیرید.
میوه‌ها را قبل از خوردن با آب بشویید.
اسلام می‌فرماید: لقمه را كوچك بگیرید و بسیار بجوید و زمانی را كه مشغول خوردن غذا هستید، از عمرتان حساب نمی‌شود، یعنی عجله نكنید. معده، خانه‌ی بسیاری از امراض است، از پرخوری دوری كنید. زیرا شكم انسان دشمن انسان است و اگر مردم كمی کمتر بخورند، استقامت بدنشان بیشتر خواهد شد.
1. سوره مدثّر، آیات 3-4.
درس بیست و ششم: آشنایی با اخلاق اسلامی (چند دستور و تذکر بهداشتی)
اسلام به نظافت و بهداشت بسیار اهمیت می‌دهد.
پبامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) لباس‌های خود را در دیگ آب جوش قرار می‌داد تا عالی‌ترین درجه نظافت را رعایت كند.
شعار پیامبر (صلی الله علیه و آله) این بود كه نظافت پایه اسلام است. شعار دیگرش این بود: «النظافه من الایمان» (1)، یعنی نظافت نشانه ایمان است.
شاید دلیل آنكه پوشیدن لباس سیاه در اسلام پسندیده نیست، آن باشد كه کثیفی و چرك در لباس سیاه پیدا نیست و انسان را وادار به شستن نمی‌كند.
در زندگی پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) می‌خوانیم: كه آن حضرت درباره نظافت و سلامتی و پیشگیری از بیمار شدن، بسیار توجه داشت و به دیگران سفارش می‌كرد.
از جمله سفارشات اسلام این است:
1- با آبی كه دیگران خود را با آن شسته‌اند و یكبار مصرف شده است، خود را نشوییم.
2- آب آشامیدنی مردم حتی دشمنان را آلوده نكنیم.
3- شستن ظرفهای آلوده را به تأخیر نیاندازید و همین‌كه آنها را شستید، آنها را واژگون قرار دهید.
4- از خوردن غذای داغ كه دهان را می‌سوزاند، بپرهیزید.
5- روی غذای چرب، آب سرد ننوشید.
6- دستهای خود را قبل از غذا بشوئید و آنها را با چیزی خشك نكنید تا مبادا در حوله‌ای كه با آن خشك می‌كنیم، آلودگی باشد.
7- از غذاهای مانده و نیم‌خورده حیوانات دوری كنید.
8- دندانهای خود را با وسیله تمیز، خلال كنید.
9- در آستانه غروب و در هنگامی كه نور كم است، مطالعه نكنید.
10- در خوردن غذا عجله نكنید و لقمه را كوچك بگیرید.
11- استفاده از خرما، زیتون، انجیر، انگور، انار، سبزیجات بخصوص كاهو و حبوبات، بخصوص عدس و گوشت، بخصوص گوشت پرنده و عسل در لابلای غذاهای سالانه در حدی كه اسراف و پرخوری نباشد و همچنین استفاده از نان جو و آرد سبوس دار و شستن میوه قبل از خوردن و بعضی از میوه‌ها را با پوست خوردن سفارش شده است.
12- مصرف غذا باید همراه با آرامش (نه در حال حركت) باشد.
13- به غذای خود بنگریم كه میل ما، با نگاه کردن به غذا بیشتر می‌شود.
14- به غذای خود بنگریم تا مبادا در آن چیزی كه برای بدن ضرر دارد قرار داشته باشد.
15- به غذای خود بنگریم و در سر سفره، نگاه به لقمه دیگران نكنیم.
16- به غذای خود بنگریم و از قدرت خدا كه در تهیه‌ی آن به كار رفته غافل نباشیم و بدانیم كه خداوند برای آفریدن این غذا چگونه تمام هستی را بكار گرفته و چگونه ساخته است؟ از آب و خاك بی‌رنگ، این همه میوه رنگارنگ و از آب و خاكی كه مزه‌ای ندارند، انواع مزه‌ها پدید آورده است، چگونه غذاها را با معده انسان هماهنگ قرار داده و در هر میوه‌ای اندازه خاص قرار داده است، مثلاً در گندم یا سیب چه مقدار قند یا آب یا نشاسته و یا مواد دیگر قرار داده است.
به غذای خود بنگریم كه چگونه مقدار نان موجود را كه می‌خوریم به صورت گوشت و پی و استخوان و دندان و مو و ناخن و اشك شور و آب دهان شیرین در می‌آید. به غذای خود بنگریم كه چه انسان‌هایی در تهیه و تولید آن زحمت‌ها كشیده‌اند و ما زحمات آنان را هدر ندهیم.
به غذای خود بنگریم كه قدرتی كه از خوردن آن بدست می‌آوریم، در راه صحیح بكار بگیریم. به غذای خود بنگریم و ببینیم كه آیا این غذا را دیگران نیز دارند یا میلیون‌ها انسان گرسنه از داشتن غذا محرومند؟
به غذای خود بنگریم و از نقش آفتاب و باران، آب و خاك و باد و سایر عوامل طبیعی كه در تهیه آن بكار رفته غافل نباشیم.
اسلام، هم برای قبل از غذا و هم برای هنگام مصرف آن و هم برای بعد از مصرف، دستورات بهداشتی داده است.
اكنون بعضی از تذكرات بعد از مصرف غذا را با هم می‌خوانیم:
1- بول و غائط خود را نگاه نداریم و هر چه زودتر به دستشوئی برویم.
2- ایستاده ادرار نكنیم، زیرا لباس و بدن نجس می‌شود و هم کامل تخلیه نشده و قطراتی در مسیر راه می‌ماند.
3- رو به قبله و پشت به قبله و در برابر مردم و رو به خورشید و باد و ماه ادرار نكنیم.
4- در نهر و حوض و استخر آب و پای درخت میوه و در كوچه‌ها ادرار نكنیم.
5- محل خروج را با آب و بر طبق دستور اسلام بشوئیم.
6- در ساختن خانه، مستراح در دورترین نقطه باشد.
7- قبل از خوابیدن از رفتن به دستشوئی غفلت نشود.
1 . بحارالانوار، جلد 59، صفحه 291.
درس بیست و هفتم: آشنایی با اخلاق اسلامی (ادب)
اگر انسان سرمایه و علم و زیبایی و عقل داشته باشد، ولی ادب نداشته باشد، همه آن را به باد می‌دهد و مردم از او ناراحت و خدا از او خشمگین می‌شود. آری، «ارزش عالم و عاقل، به ادب اوست» (1).
كسی كه ادب دارد حرف زشت نمی‌زند، اهل فحش و غیبت و بدگویی و تهمت نیست.
حضرت علی (علیه السلام) می‌فرماید: «كسی كه ادب دارد، بهتر از كسی است كه فامیل مشهوری دارد، ولی بی‌ادب است» (2).
امام صادق (علیه السلام) فرمود:
«اگر پدر و مادر فرزند خود را با ادب تربیت كنند، بهتر از آن است که فرزندشان بی‌ادب باشد ولی برای فرزند بی‌ادب سرمایه و مال ذخیره كنند.» (3) و فرمودند: «نیاز انسان به ادب بیش از مال است» (4).
سفارش امام باقر (علیه السلام) به فرزندش این بود:
«دوستی با افراد بی‌ادب انسان را خراب می‌كند».
و «هر كس جلوی زبان خود را نمی‌گیرد و هر چه می‌خواهد می‌گوید، پشیمان می‌شود» (5).
گفتار و رفتار ما با دیگران باید به گونه‌ای باشد كه دوست داریم مردم با ما به همان گفتار و رفتار عمل كنند.
پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «هنگامی كه خشمگین و عصبانی هستید، كسی را تأدیب نكنید» (6). (زیرا ممكن است ادب‌كردن شما با كتك و توهین به طور ناروا باشد.)
رفاقت با افراد با ادب انسان را با ادب می‌كند. تحصیل علم نیز می‌تواند در ادب اثر داشته باشد. احترام به افراد سبب ادب افراد می‌شود.
اولین مورد ادب آن است كه نسبت به خدا ادب داشته باشیم، نام خداوند را بزرگ ببریم، بدون وضو دست به نام خدا و پیامبر و امامان و قرآن نزنیم و اگر برای ما مشكلی پیش آمد، آن را به خدا نسبت ندهیم. مثلا اگر در اثر خواب آلودگی یا خراب بودن وسیله نقلیه یا مراعات نكردن قوانین رانندگی گرفتار مشكل و یا تصادفی شدیم، نگوییم خداوند این مشكل را برای ما به وجود آورد.
قرآن در چند مورد می‌فرماید: «ما به مردم ستمی نمی‌كنیم و این خود مردم هستند كه به خودشان ستم می‌كنند» (7).
قرآن در سوره فجر می‌فرماید: «بعضی مردم هنگام خوشی و فراوانی نعمت می‌گویند: خداوند به ما محبت و كرامت كرده و هنگام تنگدستی می‌گویند خداوند ما را خوار كرده است.» قرآن در جواب آنها می‌فرماید: «این گونه حرف زدن بی‌ادبی نسبت به خداوند است. دلیل آنكه شما تنگدست شدید این بود كه هنگام دارایی و رفاه به افراد نیازمند و یتیم كمك نكردید و به فكر فقرا نبودید و ارث نیاکان را یكجا و به ناحق می-خورید و ثروت را بسیار دوست دارید و در اختیار دیگران نمی‌گذارید. این رفتار شما سبب شد كه نعمت خودمان را از شما گرفتیم و شما گرفتار تنگدستی شدید» (8).
ادب نسبت به خداوند آن است كه ما هنگام نماز با لباس مناسب و زیبا و بدن آرام و با وضو و مسواك باشیم و به بندگان خدا احترام بگذاریم و برای مساجد، كه خانه خدا است احترام بگذاریم.
زیارت اولیای خدا نیز از نمونه‌های ادب و احترام به آنان است.
ادب نسبت به سالمندان
امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) در سن كودكی پیرمردی را دیدند که مشغول وضو گرفتن است، ولی وضوی او صحیح نیست. خواستند به او تذكر بدهند، نگران شدند كه این پیرمرد خجالت خواهد كشید. به خاطر ادبی كه داشتند به پیرمرد گفتند: ما دو كودك وضو می-گیریم شما داوری كن كه وضوی كدام یك از ما بهتر است؟ این دو كودك در برابر پیرمرد وضو گرفتند. پیرمرد گفت: وضوی هر دوی شما درست است، ولی وضوی من درست نیست. (9)
ادب نسبت به پدر و مادر
ادب نسبت به پدر و مادر آن است كه صدای خود را از صدای آنان بلند‌تر نكنیم. نگاه به آنها، نگاه مهر‌آمیز باشد. از آنان تشكر كنیم؛ دستوراتشان را عمل كنیم؛ در راه رفتن جلو نیفتیم و بدون اجازه آنان، جائی نرویم.
رعایت ادب نسبت به غیر مسلمانان
ادب نسبت به افراد خانه و همسایگان و همه‌ی مردم، سبب محبوبیت می‌شود. امام صادق (علیه السلام) دوستی داشت كه حرف بدی به غلامش زد. امام از شدت ناراحتی به صورت خود سیلی زد و پرسید: چرا این نسبت بد را به غلامت دادی؟ گفت: او غلام من است و مادرش مسلمان نیست. حضرت فرمود: حتی به غیر مسلمان و حتی به غلام نباید نسبت ناروا بدهی و من تو را با ادب می‌دانستم، اكنون كه این‌گونه بی‌ادبی كردی از من دور شو.
1. غررالحكم، صفحه 48.
2. غررالحكم، صفحه 248.
3. اصول كافی، جلد 8، صفحه 150.
4. غررالحكم، صفحه 247.
5. تحف العقول، صفحه 376.
6. اصول كافی، جلد 7، صفحه 260.
7. سوره آل‌عمران، آیه 117.
8. سوره فجر، آیات 15-20.
9. بحار الانوار، جلد ،43 صفحه 319.