*مراحل تربیت
9- فَعَنَانِی مِنْ أَمْرِكَ مَا یَعْنِینِی مِنْ أَمْرِ نَفْسِی فَكَتَبْتُ إِلَیْكَ كِتَابِی مُسْتَظْهِراً بِهِ إِنْ أَنَا بَقِیتُ لَكَ أَوْ فَنِیتُ
10- فَإِنِّی أُوصِیكَ بِتَقْوَى اَللَّهِ أَیْ بُنَیَّ وَ لُزُومِ أَمْرِهِ وَ عِمَارَةِ قَلْبِكَ بِذِكْرِهِ وَ اَلاِعْتِصَامِ بِحَبْلِهِ
11- وَ أَیُّ سَبَبٍ أَوْثَقُ مِنْ سَبَبٍ بَیْنَكَ وَ بَیْنَ اَللَّهِ إِنْ أَنْتَ أَخَذْتَ بِهِ
12- أَحْیِ قَلْبَكَ بِالْمَوْعِظَةِ وَ أَمِتْهُ بِالزَّهَادَةِ وَ قَوِّهِ بِالْیَقِینِ ( وَ نَوِّرْهُ بِالْحِكْمَةِ ) وَ ذَلِّلْهُ بِذِكْرِ اَلْمَوْتِ وَ قَرِّرْهُ بِالْفَنَاءِ
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
49- فَعَنَانِی: كاری به وی واگذاردن 50- مُسْتَظْهِراً: پشتیبان باشد 51- بَقِیتُ لَكَ: حاضر باشم برایت 52- فَنِیتُ: مرده‌ام 53- لُزُومِ أَمْرِهِ: در فرمان بودن او 54- عِمَارَةِ: آبادان سازی 55- اَلاِعْتِصَامِ: چنگ زدن به 56- حَبْلِ: طناب 57- سَبَبٍ: رشته و راه 58- أَوْثَقُ: استوارتر 59- أَخَذْتَ: گرفتن تو چیزی را 60- أَحْیِ: زنده كن 61- أَمِتْهُ: بمیران او را 62- الزَّهَادَةِ: پارسایی 63- قَوِّهِ: نیرومندساز 64- نَوِّرْهُ: نورانی گردان 65- ذَلِّلْهُ: خوار ساز، ذلیل كن 66- قَرِّرْهُ: واداری به اقرار 67- بِالْفَنَاءِ: نابود شدن
9- توصیه به فرزندان
به این جهت اهتمام به كار تو را اهتمام به كار خود یافتم، از این رو این نامه را براى تو نوشتم تا تكیه گاه تو باشد خواه من زنده باشم یا نباشم.
10- تقوا
پسرم! تو را به تقواى الهى و التزام به فرمانش و آباد كردن قلب و روحت با ذكرش و چنگ زدن به ریسمان (لطف و عنایت) او توصیه مى كنم.
11- تمسك به ریسمان الهی
و كدام وسیله مى تواند میان تو و خداوند مطمئن تر از «حبل الله» باشد اگر به آن چنگ زنى و دامان آن را بگیرى.
12- موعظه، زهد و یقین
(پسرم) قلب خویش را با موعظه زنده كن و هواى نفس را با زهد (و بى اعتنایى به زرق و برق دنیا) بمیران. دل را با یقین نیرومند ساز و با حكمت و دانش نورانى و با یاد مرگ رام نما و آن را به اقرار به فناى دنیا وادار.
13- وَ بَصِّرْهُ فَجَائِعَ اَلدُّنْیَا وَ حَذِّرْهُ صَوْلَةَ اَلدَّهْرِ وَ فُحْشَ تَقَلُّبِ اَللَّیَالِی وَ اَلْأَیَّامِ
14- وَ اِعْرِضْ عَلَیْهِ أَخْبَارَ اَلْمَاضِینَ وَ ذَكِّرْهُ بِمَا أَصَابَ مَنْ كَانَ قَبْلَكَ مِنَ اَلْأَوَّلِینَ وَ سِرْ فِی دِیَارِهِمْ وَ آثَارِهِمْ فَانْظُرْ فِیمَا فَعَلُوا وَ عَمَّا اِنْتَقَلُوا ( وَ أَیْنَ حَلُّوا وَ نَزَلُوا )
15- فَإِنَّكَ تَجِدُهُمْ قَدِ اِنْتَقَلُوا عَنِ اَلْأَحِبَّةِ وَ حَلُّوا دَارَ اَلْغُرْبَةِ وَ كَأَنَّكَ عَنْ قَلِیلٍ قَدْ صِرْتَ كَأَحَدِهِمْ فَأَصْلِحْ مَثْوَاكَ وَ لاَ تَبِعْ آخِرَتَكَ بِدُنْیَاكَ
16- وَ دَعِ اَلْقَوْلَ فِیمَا لاَ تَعْرِفُ وَ اَلْخِطَابَ فِیمَا لَمْ تُكَلَّفْ وَ أَمْسِكْ عَنْ طَرِیقٍ إِذَا خِفْتَ ضَلاَلَتَهُ فَإِنَّ اَلْكَفَّ عِنْدَ حَیْرَةِ اَلضَّلاَلِ خَیْرٌ مِنْ رُكُوبِ اَلْأَهْوَالِ
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
68- بَصِّرْهُ: بینا گردان 69- فَجَائِعَ: سختی‌ها 70- حَذِّرْهُ: بترسان 71- صَوْلَةَ: فریاد و سختی 72- فُحْشَ: آشكار 73- تَقَلُّبِ: دگرگونی 74- اِعْرِضْ عَلَیْهِ: عرضه كن بر 75- أَخْبَارَ اَلْمَاضِینَ: خبرهای گذشته 76- أَصَابَ: رسیده است 77- سِرْ: بگرد و جستجو كن 78- فَعَلُوا: رفتارهای آنها 79- اِنْتَقَلُوا: منتقل شدند 80- أَیْنَ: كجا؟ 81- حَلُّوا: بار گشودند 82- صِرْتَ: خواهی گشت 83- فَأَصْلِحْ: نیكو بساز 84- مَثْوَاكَ: اقامتگاه تو 85- لاَ تَبِعْ: مفروش86- دَعِ: واگذار 87- أَمْسِكْ: خودداری كن 88- خِفْتَ: خوف و ترس داری 89- ضَلاَلَتَهُ: گمراهی او 90- اَلْكَفَّ: خودداری 91- حَیْرَةِ: حیرت و بی‌علمی 92- اَلضَّلاَلِ: گمراه 93- رُكُوبِ: سوار شدن و حركت در 94- اَلْأَهْوَالِ: بیمناك
13- حوادث روزگار
با نشان دادن فجایع دنیا، قلب را بینا كن و از هجوم حوادث روزگار و زشتى هاى گردش شب و روز آن را برحذر دار.
14- توجه به اخبار گذشتگان
اخبار گذشتگان را بر او (بر نفس خود) عرضه نما و مصایبى را كه به اقوام قبل از تو رسیده به او یادآورى كن. در دیار و آثار (ویران شده) آنها گردش نما و درست بنگر آنها چه كردند، از كجا منتقل شدند و در كجا فرود آمدند.
15- اصلاح امر آخرت
هرگاه در وضع آنها بنگرى خواهى دید كه از میان دوستان خود خارج شدند و در دیار غربت بار انداختند. گویا طولى نمى كشد كه تو هم یكى از آنها خواهى شد (و در همان مسیر به سوى آنها خواهى شتافت).
بنابراین منزلگاه آینده خود را اصلاح كن و آخرتت را به دنیا مفروش.
16- انجام وظیفه
درباره آنچه نمى دانى سخن مگو و نسبت به آنچه موظف نیستى دخالت منما. در راهى كه ترس گمراهى در آن است قدم مگذار چه اینكه خوددارى كردن به هنگام بیم از گمراهى بهتر از آن است كه انسان خود را به مسیرهاى خطرناك بیفكند.
*اخلاق اجتماعی
17- وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ تَكُنْ مِنْ أَهْلِهِ وَ أَنْكِرِ اَلْمُنْكَرَ بِیَدِكَ وَ لِسَانِكَ وَ بَایِنْ مَنْ فَعَلَهُ بِجُهْدِكَ
18- وَ جَاهِدْ فِی اَللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ لاَ تَأْخُذْكَ فِی اَللَّهِ لَوْمَةُ لاَئِمٍ وَ خُضِ اَلْغَمَرَاتِ لِلْحَقِّ حَیْثُ كَانَ
19- (وَ تَفَقَّهْ فِی اَلدِّینِ وَ عَوِّدْ نَفْسَكَ اَلصَّبْرَ عَلَى اَلْمَكْرُوهِ وَ نِعْمَ اَلْخُلُقُ اَلتَّصَبُرُ فِی اَلْحَقِّ )
20- وَ أَلْجِئْ نَفْسَكَ فِی اَلْأُمُورِ كُلِّهَا إِلَى إِلَهِكَ فَإِنَّكَ تُلْجِئُهَا إِلَى كَهْفٍ حَرِیزٍ وَ مَانِعٍ عَزِیزٍ
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
95- بَایِنْ: دور باشی، جدا باشی 96- لَوْمَةُ: سرزنش 97- لاَئِمٍ: ملامتگران 98- خُضِ: فروشو 99- اَلْغَمَرَاتِ: سختی‌ها و دشواری‌ها 100- تَفَقَّهْ: فراگیر 101- عَوِّدْ: عادت بده 102- اَلْمَكْرُوهِ: امور ناخوشایند، غیر پسندیده 103- نِعْمَ: چه خوب است 104- أَلْجِئْ: به پناه درآور 105- كَهْفٍ: غار و رخنه‌ای در كوه 106- حَرِیزٍ: استوار 107- عَزِیزٍ: پایدار
17- امر به معروف و نهی از منكر
امر به معروف كن تا اهل آن باشى و با دست و زبانت منكر را انكار نما و از كسى كه كار بد انجام مى دهد با جدیت دورى گزین.
18- جهاد و تلاش در راه خدا
در راه خدا آن گونه كه باید و شاید جهاد كن و هرگز سرزنشِ سرزنش گران، تو را از تلاش در راه خدا باز ندارد، در دریاى مشكلات هر جا كه باشد براى رسیدن به حق فرو شو.
19- تفقه در دین و تحمل مشكلات
در دین خود تفقه كن (و حقایق دین را به طور كامل فرا گیر) و خویشتن را بر استقامت در برابر مشكلات عادت ده كه استقامت و شكیبایى در راه حق، اخلاق بسیار نیكویى است.
20- تكیه به خداوند
در تمام كارهایت خود را به خدا بسپار كه اگر چنین كنى خود را به پناهگاهى مطمئن و نیرومند سپرده‌اى.
* مبادرت به تربیت اطفال
21- وَ أَخْلِصْ فِی اَلْمَسْأَلَةِ لِرَبِّكَ فَإِنَّ بِیَدِهِ اَلْعَطَاءَ وَ اَلْحِرْمَانَ وَ أَكْثِرِ اَلاِسْتِخَارَةَ
22- وَ تَفَهَّمْ وَصِیَّتِی وَ لاَ تَذْهَبَنَّ عَنْهَا صَفْحاً فَإِنَّ خَیْرَ اَلْقَوْلِ مَا نَفَعَ وَ اِعْلَمْ أَنَّهُ لاَ خَیْرَ فِی عِلْمٍ لاَ یَنْفَعُ وَ لاَ یُنْتَفَعُ بِعِلْمٍ لاَ یَحِقُّ تَعَلُّمُهُ
23- أَیْ بُنَیَّ إِنِّی لَمَّا رَأَیْتُنِی قَدْ بَلَغْتُ سِنّاً وَ رَأَیْتُنِی أَزْدَادُ وَهْناً بَادَرْتُ بِوَصِیَّتِی إِلَیْكَ وَ أَوْرَدْتُ خِصَالاً مِنْهَا قَبْلَ أَنْ یَعْجَلَ بِی أَجَلِی دُونَ أَنْ أُفْضِیَ إِلَیْكَ بِمَا فِی نَفْسِی أَوْ أَنْ أُنْقَصَ فِی رَأْیِی كَمَا نُقِصْتُ فِی جِسْمِی أَوْ یَسْبِقَنِی إِلَیْكَ بَعْضُ غَلَبَاتِ اَلْهَوَى وَ فِتَنِ اَلدُّنْیَا فَتَكُونَ كَالصَّعْبِ اَلنَّفُورِ
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
108- اَلْعَطَاءَ: بخشیدن 109- اَلْحِرْمَانَ: محروم نمودن 110- اَلاِسْتِخَارَةَ: طلب خیر نمودن 111- تَفَهَّمْ: خوب ملاحظه كن 112- لاَ تَذْهَبَنَّ: نروید 113- صَفْحاً: روگردانی و عفو 114- لاَ یَنْفَعُ: بی فایده 115- لاَ یُنْتَفَعُ: فایده ندارد 116- بَلَغْتُ: رسیده‌ام 117- سِنّاً: عمری را 118- أَزْدَادُ: زیاد شدن 119- وَهْناً: ضعف 120- بَادَرْتُ: اقدام نمودم 121- أَوْرَدْتُ: قرار دادم 122- یَعْجَلَ: دریابد 123- أَجَلِی: مرگ 124- أُفْضِیَ: روشن نمودم 125- أُنْقَصَ: ناگفته و ناقص ماند 126- یَسْبِقَنِی: بشتابد، سبقت بگیرد 127- صَّعْبِ: سختی 128- اَلنَّفُورِ: دوری
21- اخلاص در دعا
به هنگام دعا، پروردگارت را با اخلاص بخوان (و تنها دست به دامان لطف او بزن) چرا كه بخشش و حرمان به دست اوست و بسیار از خدا بخواه كه خیر و نیكى را برایت فراهم سازد.
22- دانش نافع
وصیتم را به خوبى درك كن و آن را سرسرى مگیر، زیرا بهترین سخن دانشى است كه سودمند باشد و بدان دانشى كه نفع نبخشد در آن خیرى نیست و دانشى كه سزاوار فراگرفتن نمى باشد سودى ندارد.
23- سفارشات برای فرزندان
پسرم! هنگامى كه دیدم سن من بالا رفته و دیدم قوایم به سستى گراییده، به (نوشتن) این وصیتم براى تو مبادرت ورزیدم و نكات برجسته اى را در وصیتم وارد كردم مبادا اجلم فرا رسد در حالى كه آنچه را در درون داشته ام بیان نكرده باشم و به همین دلیل پیش از آنكه در رأى و فكرم نقصانى حاصل شود آن گونه كه در جسمم (بر اثر گذشت زمان) به وجود آمده و پیش از آنكه هوا و هوس و فتنه هاى دنیا بر تو هجوم آورد و همچون مركبى سركش شوى به تعلیم و تربیت تو مبادرت كردم.
24- وَ إِنَّمَا قَلْبُ اَلْحَدَثِ كَالْأَرْضِ اَلْخَالِیَةِ مَا أُلْقِیَ فِیهَا مِنْ شَیْ ءٍ قَبِلَتْهُ فَبَادَرْتُكَ بِالْأَدَبِ قَبْلَ أَنْ یَقْسُوَ قَلْبُكَ
25- وَ یَشْتَغِلَ لُبُّكَ لِتَسْتَقْبِلَ بِجِدِّ رَأْیِكَ مِنَ اَلْأَمْرِ مَا قَدْ كَفَاكَ أَهْلُ اَلتَّجَارِبِ بُغْیَتَهُ وَتَجْرِبَتَهُ فَتَكُونَ قَدْ كُفِیتَ مَئُونَةَ اَلطَّلَبِ وَ عُوفِیتَ مِنْ عِلاَجِ اَلتَّجْرِبَةِ فَأَتَاكَ مِنْ ذَلِكَ مَا قَدْ كُنَّا نَأْتِیهِ وَ اِسْتَبَانَ لَكَ مَا رُبَّمَا أَظْلَمَ عَلَیْنَا مِنْهُ
26- أَیْ بُنَیَّ إِنِّی وَ إِنْ لَمْ أَكُنْ عُمِّرْتُ عُمُرَ مَنْ كَانَ قَبْلِی فَقَدْ نَظَرْتُ فِی أَعْمَالِهِمْ وَ فَكَّرْتُ فِی أَخْبَارِهِمْ وَ سِرْتُ فِی آثَارِهِمْ حَتَّى عُدْتُ كَأَحَدِهِمْ بَلْ كَأَنِّی بِمَا اِنْتَهَى إِلَیَّ مِنْ أُمُورِهِمْ قَدْ عُمِّرْتُ مَعَ أَوَّلِهِمْ إِلَى آخِرِهِمْ
27- فَعَرَفْتُ صَفْوَ ذَلِكَ مِنْ كَدَرِهِ وَ نَفْعَهُ مِنْ ضَرَرِهِ فَاسْتَخْلَصْتُ لَكَ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ نَخِیلَهُ وَ تَوَخَّیْتُ لَكَ جَمِیلَهُ وَ صَرَفْتُ عَنْكَ مَجْهُولَهُ
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
129- أُلْقِیَ: كاشتن در زمین 130- یَقْسُوَ: سخت شود 131- یَشْتَغِلَ: مشغول گردد 132- لُبُّكَ: عقل و خرد تو 133- لِتَسْتَقْبِلَ: آماده شدی 134- بُغْیَتَهُ: نصیب ما شده تجارب آنها 135- مَئُونَةَ: رنج 136- عُوفِیتَ: بی‌نیازت ساخته 137- عِلاَجِ: آزمودن 138- فَأَتَاكَ: به تو رسد 139- نَأْتِیهِ: به ما رسیده 140- اِسْتَبَانَ: روشن سازی 141- عُدْتُ: شمرده شدم 142- صَفْوَ: خالص 143- كَدَرِهِ: نامعلوم 144- تَوَخَّیْتُ: جدا ساختم
24- قلب و فكر جوان
و از آنجا كه قلب جوان همچون زمین خالى است و هر بذرى در آن پاشیده شود آن را مى پذیرد، پیش از آنكه قلبت سخت شود و فكرت به امور دیگر مشغول گردد (گفتنى‌ها را گفتم).
25- تجربه عالمان
همه اینها براى آن است كه با تصمیم جدى به استقبال امورى بشتابى كه اندیشمندان و اهل تجربه تو را از طلب آن بى نیاز ساخته و زحمت آزمون آن را كشیده اند تا نیازمند به طلب و جستجو نباشى و از تلاش بیشتر آسوده خاطر گردى، بنابراین آنچه از تجربیات نصیب ما شده، نصیب تو هم خواهد شد (بى آنكه زحمتى كشیده باشى) بلكه شاید پاره‌اى از آنچه بر ما مخفى شده (با گذشت زمان و تجربه بیشتر) بر تو روشن گردد.
26- تفكر در آثار گذشتگان
پسرم! گرچه من به اندازه همه كسانى كه پیش از من مى زیستند عمر نكرده ام اما در رفتار آنها نظر افكندم و در اخبارشان تفكر نمودم و در آثار بازمانده از آنان به سیر و سیاحت پرداختم تا بدانجا كه (بر اثر این آموزش‌ها) همانند یكى از آنها شدم بلكه گویى بر اثر آنچه از تاریخشان به من رسیده با همه آنها از اوّل تا آخر بوده‌ام.
27- شناخت سره از ناسره
(من همه اینها را بررسى كردم سپس) قسمت زلال و مصفاى آن را از بخش كدر و تیره باز شناختم و سود و زیانش را دانستم آن گاه از میان تمام آنها از هر امرى گُزیده اش را براى تو برگرفتم و از میان (زشت و زیباى) آنها زیبایش را براى تو انتخاب نمودم و مجهولاتش را از تو دور داشتم.