مقدمه معاونت پژوهش
( صفحه 7 )
حقیقت، اصیل‌ترین، جاودانه‌ترین و زیباترین راز هستی و نیاز آدمی است که سلسله مؤمنان و عالمان صادق چه جان‌ها که در راه آن نباخته، و جاهلان و باطل‌پرستان چه توطئه‌‌ها و ترفندها که برای محو و مسخ آن نساخته‌اند. چه تلخْ‌واقعیتی است مظلومیت حقیقت، و چه شیرینْ‌حقیقتی است این وا‌‌‌‌قعیت که در مصاف همیشگی حق و باطل، حق سربلند و سرفراز است و باطل ازبین‌رفتنی و نگونسار. این والا و بالانشینیِ حقیقت، گذشته از سرشت حق، وام‌دار کوشش‌های خالصانه و پایان‌ناپذیر حقیقت‌جویانی است که در عرصه نظر و عمل کمر همت محکم بسته و از دام و دانه دنیا رسته‌اند، و در این میان، نقش و تأثیر ادیان و پیامبران الهی، و به‌ویژه اسلام و پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و جانشینان برحق و گرامی او (علیهم السلام)، برجسته‌ترین است.
دانشمندان نام‌آور شیعه رسالت خطیر و بی‌نظیر خویش را بهره‌گیری از عقل و نقل، و غوص در دریای معارف قرآن و برگرفتن گوهر ناب
( صفحه 8 )
حقیقت از سیره آن پیشوایان و عرضه آن به عالم بشری و دفاع جانانه در برابر هجوم ظلمت‌پرستان حقیقت‌گریز دانسته و در این راه دیده‌ها سوده و جان‌ها فرسوده‌اند. اکنون در عصر بحران معنویت که دشمنان حقیقت و آدمیت هر لحظه با تولید و انتشارِ فزون از شمارِ آثار نوشتاری و دیداری و به‌کارگیری انواع ابزارهای پیشرفته سخت‌افزاری و نرم‌افزاری در عرصه‌های گوناگون برای سیطره بر جهان می‌کوشند، رسالت حقیقت‌خواهان و اندیشمندان حوزوی و دانشگاهی، به‌ویژه عالمان دین، بس عظیم‌تر و سخت دشوارتر است.
در جهان تشیع، پژوهشگران حوزوی در علوم فلسفی و کلامی، تفسیری و حدیثی، فقهی و اصولی و نظایر آن کارنامه درخشانی دارند، و تأملات ایشان بر تارک پژوهش‌های اسلامی می‌درخشد. درزمینه علوم طبیعی و تجربی و فناوری‌های جدید نیز پژوهشگران ما تلاش‌هایی چشمگیر کرده، گام‌هایی نویدبخش برداشته و به جایگاه درخور خویش در جهان نزدیک شده‌اند، و می‌روند تا با فعالیت‌های روزافزونشان مقام شایسته خویش را در صحنه علمی بین‌المللی بازیابند. ولی در قلمرو پژوهش‌های علوم اجتماعی و انسانی، تلاش‌های دانشمندان این مرز و بوم آن‌گونه که شایسته نظام اسلامی است به بار ننشسته، و آنان گاه به ترجمه و اقتباس آرای دیگران بسنده کرده‌اند. دراین‌زمینه کمتر می‌توان رد پای نوآوری‌ها و به‌ویژه خلاقیت‌های برخاسته از مبانی اسلامی را یافت، و تا رسیدن به منزلت مطلوب راهی طولانی و پرچالش در پیش است. ازاینروی، افزون بر
( صفحه 9 )
استنباط، استخراج، تفسیر و تبیین آموزه‌های دینی و سازماندهی معارف اسلامی، کاوش در مسائل علوم انسانی و اجتماعی از دیدگاه اسلامی و تبیین آنها از مهم‌ترین اهداف و اولویت‌های مؤسسات علمی، به‌ویژه مراکز پژوهشی حوزه‌های علمیه است.
مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(رحمه الله) در پرتو تأییدات رهبر کبیر انقلاب اسلامی و حمایت‌های بی‌دریغ خلف صالح وی، آیت‌الله خامنه‌ای، مد ظله العالی، از آغازِ تأسیس، بر اساس سیاست‌ها و اهداف ترسیم‌شده از سوی آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی دامت برکاته به امر پژوهش‌های علمی و دینی اهتمام داشته و در مسیر برآوردن نیازهای فکری و دینی جامعه، به پژوهش‌های بنیادی، راهبردی و کاربردی پرداخته است. معاونت پژوهش مؤسسه، برای تحقق این مهم، افزون بر برنامه‌ریزی و هدایت دانش‌پژوهان و پژوهشگران، درزمینه نشر آثار محققان نیز کوشیده و بحمدالله تاکنون آثار ارزنده‌ای را در حد توان خود به جامعه اسلامی تقدیم کرده است.
کتابِ پیش روی، بخشی از مباحث امر به معروف و نهی از منکر استاد فرزانه، آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی، دامت برکاته، است که با تلاش پژوهشگر ارجمند، جناب حجت‌الاسلام والمسلمین آقای قاسم شبان‌نیا نگارش یافته است. هدف اصلی کتاب، انتشار مجموعه مباحث منسجم درباره امر به معروف و نهی از منکر برای همه کسانی است که دغدغه احیای این فریضه
( صفحه 10 )
فراموش‌شده را در جامعه اسلامی دارند. معاونت پژوهش، دوام عمر پربرکت معظم‌له و توفیق روزافزون پژوهشگر محترم این اثر را از خداوند متعالی خواستار است.
معاونت پژوهش مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(رحمه الله)
( صفحه 11 )
مقدمه
امر به معروف و نهی از منکر از جمله فرایض دینی و از ضروریات اسلام است(1) که جامعه دینی را پر‌نشاط می‌سازد، و در صورت اهتمام مردم و مسئولان به این وظیفه شرعی، بسیاری از زشتی‌ها از جامعه رخت بر‌می‌بندد و ارزش‌های دینی و انسانی حاکم می‌شود. این امر به‌قدری بدیهی می‌نماید که حتی محققانی همچون مایکل کوک انگلیسی، این فریضه دینی مسلمانان را ستوده‌اند و خلأ چنین تکلیفی را در جوامع فعلی خود، زمینه‌ساز رشد رذایل و بی‌اعتنایی آنان در برابر مفاسد و شرارت‌های رو به افزایش آن جوامع دانسته‌اند. مایکل کوک، شاهد واقعه‌ای زشت و ننگین در یکی از خیابان‌های شهر شیکاگوی امریکا و بی‌اعتنایی مردم به آن بوده است، و همین امر او را وامی‌دارد تا پس از حدود 12 سال تحقیق، و مطالعه 1700 کتاب و مقاله، که بیش از سه‌چهارم آن کتب اسلامی است، کتابی مفصل درباره امر به معروف و
( صفحه 12 )
نهی از منکر بنگارد.(2) چنین امری حاکی از آن است که این فریضه دینی، که مورد غبطه غیر‌مسلمانان واقع شده است، چه جایگاه رفیعی دارد و توجه به آن می‌تواند زمینه تحقق مدینه فاضله مورد نظر انبیای الهی و امامان معصوم را در جامعه اسلامی فراهم کند.
ازاینروی برای ترویج و توسعه این فریضه فراموش‌شده، وظیفه سنگینی بر عهده اندیشمندان و عالمان دین است تا آن را تعریف، تبیین و تشریح کنند. آیت‌الله مصباح یزدی، دامت برکاته، از جمله بزرگ‌اندیشمندانی است که با توجه به اهمیت و جایگاه رفیع این فریضه، همواره در بیانات خود کوشیده‌اند تا این دغدغه را در سطح جامعه ایجاد کنند که ترک این فریضه، در میان مردم و نیز مسئولان نظام، چه تبعات شومی را در پی دارد. در این نوشتار تلاش خواهد شد تا با توجه به بیانات ارزنده ایشان در آثار مختلف چاپ‌شده و نیز سخنرانی‌های مختلف، تا پایان سال 1383، مجموعه مباحثی از امر به معروف و نهی از منکر گردآوری، تدوین و تحقیق گردد. گفتنی است، ایشان در این مباحث، بیش از هر چیز، به ابعاد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این فریضه توجه کرده‌اند و ازاینروی تفاوت‌هایی در چگونگی طرح مباحث از سوی ایشان با بیان فقهای عظام در کتب فقهی وجود دارد. امید است نشر این کتاب، گامی در مسیر احیای این فریضه فراموش‌شده در جامعه باشد.
( صفحه 13 )
مفهوم امر به معروف و نهی از منکر
واژه «معروف» از ریشه «عرف» به معنای کار خوب و پسندیده است، و خداپرستان از آن «پسندیده نزد خدا» را اراده می کنند. «منکر» نیز از ماده «نکر»، و معنای آن بر‌خلاف معنای معروف بوده، در عرف دین داران، به معنای کاری است که خداوند از آن راضی نباشد. بدین‌ترتیب، امر به معروف، یعنی دستور دادن به کارهای خیر، و نهی از منکر یعنی باز داشتن از کارهای زشت و ناپسند.
در مسیر تحول واژه ها، معنای آنها گاه توسعه و گاه تضییق می یابد. در برخی نمونه‌ها، استعمال یک واژه سبب می شود مفهوم آن از مقتضای اصلی خود، وسعت بیشتری یابد. درباره مفهوم امر به معروف و نهی از منکر نیز چنین است. فقها و بزرگان وقتی درباره موضوع امر به معروف و نهی از منکر بحث می کنند، می گویند در کلمه امر، مفهوم «علو» یا «استعلا» نهفته است؛ یعنی کسی که امر می کند، یا باید بر مأمور برتری داشته باشد، یا خود را در چنین مقامی قرار دهد و از موضع بالاتر امر
( صفحه 14 )
کند. خواهش و استدعا کردن «امر» نیست. اینکه کسی بگوید «خواهش می کنم این کار را بکنید» امر نیست. مقتضای کلمه امر این است که باید به‌صورت استعلا باشد. حتی برخی فقها احتیاط کرده، می گویند تکلیف امر به معروف و نهی از منکر زمانی تحقق می یابد که امرکننده به معروف، با لحاظ «استعلا» امر کند.(3) مقام معظم رهبری نیز مراد از استعلا را این‌چنین مشخص کرده‌اند:
طرف امر به معروف و نهی از منکر فقط طبقه عامه مردم نیستند. حتی اگر در سطوح بالا هم هستند شما باید به او امر کنید نه اینکه از او خواهش کنید. باید بگویید آقا! نکن؛ این کار یا این حرف درست نیست. امرونهی باید با حالت استعلا باشد. البته این استعلا معنایش این نیست که آمران حتماً باید بالاتر از مأموران و ناهیان بالاتر از منهیان باشند؛ نه، روح و مدل امر به معروف، مدل امرونهی است؛ مدل خواهش و تقاضا و تضرع نیست. نمی شود گفت که خواهش می کنم شما این اشتباه را نکنید؛ نه، باید گفت: آقا! این اشتباه را نکن؛ چرا اشتباه می کنی؟ طرف هر کسی است؛ بنده که طلبه حقیری هستم؛ از بنده مهم‌تر هم باشد، او هم مخاطب امر به معروف و نهی از منکر قرار می گیرد.(4)
( صفحه 15 )
با توجه به توضیحاتی که در زمینه مفهوم امر به معروف و نهی از منکر ذکر گردید، می‌توان گفت که امر به معروف و نهی از منکر در نگاهی کلی‌تر عبارت است از هرگونه تلاشی که به‌منظور اثر گذاشتن بر دیگری صورت می گیرد تا وی را به انجام کار واجبی وادارد، یا از کار حرامی باز دارد.