همه جا رو به سوی کعبه کنید
همانگونه که قبلا اشاره شد، بیت المقدس قبله نخستین و موقت مسلمانان بود، لذا پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) انتظار می کشید که فرمان تغییر قبله صادر شود، به خصوص اینکه یهود پس از ورود پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) به مدینه این موضوع را دستاویز خود قرار داده بودند، و مرتبا مسلمانان را سرزنش می کردند: اینها استقلالی از خود ندارند اینها پیش از آنکه ما به آنها یاد دهیم اصلا از امر قبله سر در نمی آوردند!، قبول قبله ما دلیل بر قبول مذهب ما است ! و مانند اینها.
@@تفسیر نمونه، جلد 1، صفحه : 491@@@
در آیه مورد بحث به این امر اشاره شده و فرمان تغییر قبله در آن صادر گردیده است می فرماید: ((ما نگاه های انتظار آمیز تو را به آسمان (مرکز نزول وحی ) می بینیم (قد نری تقلب وجهک فی السماء).
((اکنون تو را به سوی قبله ای که از آن راضی خواهی بود باز می گردانیم (فلنولینک قبلة ترضیها).
((هم اکنون صورت خود را به سوی مسجد الحرام و خانه کعبه بازگردان )) (فول وجهک شطر المسجد الحرام ).
نه تنها در مدینه، هر جا باشید، روی خود را به سوی مسجد الحرام کنید (و حیث ما کنتم فولوا وجوهکم شطره ).
می دانیم این تغییر قبله طبق روایات در حال نماز ظهر بود، و در یک لحظه حساس و چشمگیر انجام گرفت، پیک وحی خداوند بازوان پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) را گرفته و از بیت المقدس به سوی کعبه بر گردانید، و فورا مسلمانان صفوف خود را تغییر دادند، حتی در روایتی می خوانیم که زنها جای خود را به مردان و مردان جای خود را به زنان دادند (باید توجه داشت که بیت المقدس تقریبا در سمت شمال بود، در حالی که کعبه درست در سمت جنوب قرار داشت ).
جالب اینکه تغییر قبله یکی از نشانه های پیامبر اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) در کتب پیشین ذکر شده بود، چه اینکه آنها خوانده بودند که او به سوی دو قبله نماز می خواند یصلی الی القبلتین .
لذا در آیه فوق بعد از این فرمان اضافه می کند: ((کسانی که کتاب آسمانی به آنها داده شده است، میدانند این فرمان حقی است از ناحیه پروردگارشان )) (و ان الذین اوتوا الکتاب لیعلمون انه الحق من ربهم ).
بعلاوه همین امر که پیامبر اسلام تحت تاثیر عادات محیط خود قرار نگرفت و کعبه را که مرکز بتها و مورد علاقه عموم عرب بود در آغاز کنار گذاشت، و قبله
@@تفسیر نمونه، جلد 1، صفحه : 492@@@
یک اقلیت محدود را به رسمیت شناخت خود دلیلی بر صدق دعوت او و الهی بودن برنامه هایش به شمار می رفت .
و در پایان اضافه می کند خداوند از اعمال آنها غافل نیست (و ما الله بغافل عما یعملون ).
یعنی آنها به جای اینکه این تغییر قبله را به عنوان یک نشانه صدق او که در کتب پیشین آمده معرفی کنند، کتمان کرده و به عکس روی آن جنجال به راه انداختند، خدا، هم از اعمالشان آگاه است، و هم از نیاتشان .
نکته ها:
1- نظم آیات
محتوای آیه مورد بحث به خوبی نشان می دهد که قبل از آیه گذشته نازل شده است و اگر می بینیم در قرآن بعد از آن قرار گرفته به خاطر این است که آیات قرآن بر حسب تاریخ نزول جمع آوری نشده است، بلکه گاه مناسباتی ایجاد کرده که آیه ای که نزولش بعد بوده به دستور پیامبر که از فرمان خدا سرچشمه می گرفت قبلا ذکر شود (از جمله این مناسبت ها رعایت اولویت و اهمیت مطالب است ).
2-- انتظار دردناک !
از آیه فوق، استفاده می شود که پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) علاقه خاصی (به کعبه داشت و انتظار آن را می کشید که فرمان قبله بودن آن صادر گردد، علت این امر را در علاقه شدید پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) به ابراهیم (علیه السلام ) و آثار او باید جستجو کرد، از این گذشته ((کعبه )) قدیمی ترین خانه توحید بود، او می دانست که ((بیت المقدس )) قبله موقتی مسلمانان است، و آرزو داشت قبله اصلی و نهائی زودتر تعیین گردد.
@@تفسیر نمونه، جلد 1، صفحه : 493@@@
اما از آنجا که پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) تسلیم فرمان خدا بود حتی این تقاضا را بر زبان نیاورد، تنها نگاه های انتظار آمیزش به آسمان نشان می داد که او عشق و شوق شدیدی در دل دارد.
ضمنا تعبیر به ((آسمان )) شاید به خاطر این باشد که ((فرشته وحی )) از طرف بالا بر او نازل می شد و گرنه می دانیم نه خداوند مکانی دارد، و نه وحی او محل معینی .
3-- معنی ((شطر))
موضوع دیگری که در اینجا قابل دقت است اینکه : در آیه فوق به جای کلمه کعبه، ((شطر المسجد الحرام )) ذکر شده .
این تعبیر ممکن است به خاطر آن باشد که برای آنها که در نقاط دور از مکه نماز می خوانند محاذات با خانه کعبه بسیار دشوار یا غیر ممکن است، لذا به جای خانه ((کعبه )) ((مسجد الحرام )) که محل وسیعتری است، ذکر شده، و مخصوصا کلمه ((شطر)) که به معنی سمت و جانب است، انتخاب گردیده، تا انجام این دستور اسلامی، برای همگان در هر جا باشند میسر گردد، بعلاوه تکلیف صفهای طولانی نماز جماعت که در بسیاری اوقات از طول کعبه بیشتر است روشن شود.
بدیهی است محاذات دقیق با خانه کعبه و حتی با مسجد الحرام گرچه برای کسانی که از دور نماز می خوانند کار بسیار مشکلی است، ولی ایستادن به سمت آن برای همه آسان است .**بعضی از مفسران گفته اند که یکی از معانی (شطر) نصف است، و بنابراین مفهوم (شطر المسجد الحرام) با مفهوم (وسط المسجد الحرام) یکی خواهد بود، و می دانیم خانه کعبه در وسط مسجد الحرام واقع شده است (تفسیر کبیر فخر رازی ذیل آیه مورد بحث.***
@@تفسیر نمونه، جلد 1، صفحه : 494@@@
4-- خطاب همگانی
بدون شک خطابات قرآن ولو در ظاهر متوجه پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) باشد، مفهوم عامی دارد که شامل همه مسلمانان می شود (جز موارد معدودی که دلیل بر اختصاص آن به پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) در دست داریم ) با توجه به این امر این سؤال پیش می آید که چرا در آیه فوق یک بار به پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) دستور می دهد که رو به سوی مسجد الحرام نماز بخواند، و یکبار همه مؤمنان را مخاطب ساخته ؟.
این تکرار ممکن است به این دلیل باشد که مساءله تغییر قبله یک مساءله جنجالی و پر سر و صدا بود، و امکان داشت، به خاطر جنجالها و سمپاشیها، ذهن افراد تازه مسلمان مشوب گردد، و به عذر اینکه خطاب ((فول و جهک )) مخصوص پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) است از زیر بار نماز خواندن به جانب کعبه شانه خالی کنند، لذا خداوند بعد از این خطاب مخصوص، یک خطاب عام متوجه همه مسلمانان کرد تا تاءکید کند که این تغییر قبله به هیچوجه یک امر خصوصی نیست بلکه برای عموم مسلمانها است .