4- تاءکید بر تلاوت این سوره
با توجه به بحثهای فوق که تنها بیان گوشهای از فضیلت سوره حمد بود روشن که چرا در احادیث اسلامی در منابع شیعه و سنی اینهمه تاءکید بر تلاوت آن شده است، تلاوت آن به انسان، روح و ایمان می بخشد، او را به خدا نزدیک می کند، صفای دل و روحانیت می آفریند، اراده انسان را نیرومند و تلاش او را در راه خدا و خلق افزون می سازد، و میان او
@@تفسیر نمونه، جلد1، صفحه 6@@@
و گناه و انحراف فاصله می افکند.
به همین دلیل در حدیثی از امام صادق (علیه السلام ) می خوانیم ((رن ابلیس اربع رنات اولهن یوم لعن، و حین اهبط الی الارض، و حین بعث محمد (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) علی حین فترة من الرسل، و حین انزلت ام الکتاب )): ((شیطان چهار بار فریاد کشید و ناله سر داد نخستین بار روزی بود که از درگاه خدا رانده شد سپس هنگامی بود که از بهشت به زمین تنزل یافت، سومین بار هنگام بعثت محمد (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) بعد از فترت پیامبران بود، و آخرین بار زمانی بود که سوره حمد نازل شد))!.**نور الثقلین جلد اول صفحه 4.***
محتوای سوره
هفت آیه ای که در این سوره وجود دارد هر کدام اشاره به مطلب مهمی است :
((بسم الله )) سر آغازی است برای هر کار، و استمداد از ذات پاک خدا را به هنگام شروع در هر کار به ما می آموزد.
((الحمد لله رب العالمین )) درسی است از بازگشت همه نعمتها و تربیت همه موجودات به الله، و توجه به این حقیقت که همه این مواهب از ذات پاکش سرچشمه می گیرد.
((الرحمن الرحیم )) این نکته را بازگو می کند که اساس خلقت و تربیت و حاکمیت او بر پایه رحمت و رحمانیت است، و محور اصلی نظام تربیتی جهان را همین اصل تشکیل می دهد.
((مالک یوم الدین )) توجهی است به معاد، و سرای پاداش اعمال، و حاکمیت خداوند بر آن دادگاه عظیم .
((ایاک نعبد و ایاک نستعین ))، توحید در عبادت و توحید در نقطه اتکاء انسانها را بیان می کند.
@@تفسیر نمونه، جلد1، صفحه 7@@@
((اهدنا الصراط المستقیم ))، بیانگر نیاز و عشق بندگان به مساءله هدایت و نیز توجهی است به این حقیقت که هدایتها همه از سوی او است !
سرانجام آخرین آیه این سوره، ترسیم واضح و روشنی است از صراط مستقیم راه کسانی است که مشمول نعمتهای او شده اند، و از راه مغضوبین و گمراهان جدا است .
و از یک نظر این سوره به دو بخش تقسیم می شود بخشی از حمد و ثنای خدا سخن می گوید و بخشی از نیازهای بنده .
چنانکه در عیون اخبارالرضا (علیه السلام ) در حدیثی از پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) می خوانیم : خداوند متعال چنین فرموده ((من سوره حمد را میان خود و بنده ام تقسیم کردم نیمی از آن برای من، و نیمی از آن برای بنده من است، و بنده من حق دارد هر چه را می خواهد از من بخواهد: هنگامی که بنده می گوید : بسم الله الرحمن الرحیم خداوند بزرگ می فرماید بنده ام بنام من آغاز کرد، و بر من است که کارهای او را به آخر برسانم و در همه حال او را پر برکت کنم، و هنگامی که ((الحمد لله رب العالمین )) خداوند بزرگ می گوید بنده ام مرا حمد و ستایش کرد، و دانست نعمتهائی را که دارد از ناحیه من است، و بلاها را نیز من از او دور کردم، گواه باشید که من نعمتهای سرای آخرت را بر نعمتهای دنیای او می افزایم، و بلاهای آن جهان را نیز از او دفع می کنم همانگونه که بلاهای دنیا را دفع کردم .
و هنگامی که می گوید ((الرحمن الرحیم )) خداوند می گوید: بنده ام گواهی داد که من رحمان و رحیمم، گواه باشید بهره او را از رحمتم فراوان می کنم، و سهم او را از عطایم افزون می سازم .
و هنگامی که می گوید ((مالک یوم الدین )) او می فرماید: گواه باشید همانگونه که او حاکمیت و مالکیت روز جزا را از آن من دانست، من در روز
@@تفسیر نمونه، جلد1، صفحه 8@@@
حساب، حسابش را آسان می کنم، حسناتش را می پذیرم، و از سیئاتش صرف نظر می کنم .
و هنگامی که می گوید ((ایاک نعبد)) خداوند بزرگ می گوید بنده ام راست می گوید، تنها مرا پرستش می کند، من شما را گواه می گیرم بر این عبادت خالص ثوابی به او می دهم که همه کسانی که مخالف این بودند به حال او غبطه خورند.
و هنگامی که می گوید ((ایاک نستعین )) خدا می گوید: بنده ام از من یاری جسته، و تنها به من پناه آورده گواه باشید من او را در کارهایش کمک می کنم، در سختیها به فریادش می رسم، و در روز پریشانی دستش را می گیرم .
و هنگامی که می گوید ((اهدنا الصراط المستقیم ...)) (تا آخر سوره ) خداوند می گوید این خواسته بنده ام بر آورده است، و او هر چه می خواهد از من بخواهد که من اجابت خواهم کرد آنچه امید دارد، به او می بخشم و از آنچه بیم دارد ایمنش می سازم .**از کتاب عیون اخبار الرضا (ع) (طبق نقل المیزان جلد اول صفحه 37).***
چرا نام این سوره فاتحة الکتاب است ؟
((فاتحة الکتاب )) به معنی آغازگر کتاب (قرآن ) است، و از روایات مختلفی که از پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) نقل شده به خوبی استفاده می شود که این سوره در زمان خود پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) نیز به همین نام شناخته می شده است .
از اینجا دریچه ای به سوی مساءله مهمی از مسائل اسلامی گشوده می شود و آن اینکه بر خلاف آنچه در میان گروهی مشهور است که قرآن در عصر پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) به صورت پراکنده بود، بعد در زمان ابوبکر یا عمر یا عثمان جمع آوری شد قرآن در زمان خود پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) به همین صورت امروز جمع آوری شده بود، و سرآغازش همین سوره حمد بوده است، والا نه این سوره نخستین سوره ای بوده
@@تفسیر نمونه، جلد1، صفحه 9@@@
است که بر پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) نازل شده، و نه دلیل دیگری برای انتخاب نام فاتحة الکتاب برای این سوره وجود دارد.
مدارک متعدد دیگری در دست است که این واقعیت را تاءیید می کند که قرآن به صورت مجموعه ای که در دست ماست در عصر پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) و به فرمان او جمع آوری شده بود.
علی بن ابراهیم از امام صادق (علیه السلام ) نقل کرده که رسول خدا (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) به علی (علیه السلام ) فرمود: قرآن در قطعات حریر و کاغذ و امثال آن پراکنده است آن را جمع آوری کنید سپس اضافه می کند علی (علیه السلام ) از آن مجلس برخاست و آن را در پارچه زرد رنگی جمع آوری نمود سپس بر آن مهر زد (و انطلق علی (علیه السلام ) فجمعه فی ثوب اصفر ثم ختم علیه ).**تاریخ القرآن ابوعبدالله زنجانی صفحه 44.***
گواه دیگر اینکه خوارزمی دانشمند معروف اهل تسنن در کتاب ((مناقب )) از ((علی بن ریاح )) نقل می کند که علی بن ابی طالب و ابی بن کعب، قرآن را در زمان رسولخدا (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) جمع آوری کردند.
سومین شاهد جمله ای است که حاکم نویسنده معروف اهل سنت در کتاب ((مستدرک )) از ((زید بن ثابت )) آورده است :
زید می گوید: ((ما در خدمت پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) قرآن را از قطعات پراکنده جمع آوری می کردیم و هر کدام را طبق راهنمائی پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) در محل مناسب خود قرار می دادیم، ولی با این حال این نوشته ها متفرق بود پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) به علی (علیه السلام ) دستور داد که آن را یکجا جمع کند، و ما را از ضایع ساختن آن بر حذر می داشت )).
سید مرتضی دانشمند بزرگ شیعه می گوید: ((قرآن در زمان رسول الله
@@تفسیر نمونه، جلد1، صفحه 10@@@
به همین صورت کنونی جمع آوری شده بود)).**مجمع البیان جلد اول صفحه 15.***
طبرانی و ابن عساکر از ((شعبی )) چنین نقل می کنند که شش نفر از انصار قرآن را در عصر پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) جمع آوری کردند**منتخب کنز العمال ج 2 صفحه 52.*** و قتاده نقل می کند که از انس پرسیدم چه کسی قرآن را در عصر پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلم ) جمع آوری کرد، گفت چهار نفر که همه از انصار بودند: ابی بن کعب، معاذ، زید بن ثابت، و ابوزید**صحیح بخاری ج 6 صفحه 102.*** و بعضی روایات دیگر که نقل همه آنها به طول می انجامد.
به هر حال علاوه بر این احادیث که در منابع شیعه و اهل تسنن وارد شده انتخاب نام فاتحة الکتاب برای سوره حمد همانگونه که گفتیم شاهد زنده ای برای اثبات این موضوع است .