سوره طه آیه 121
(121) فَأَکَلَا مِنْهَا فَبَدَتْ لَهُمَا سَوْءَتُهُمَا وَطَفِقَا یَخْصِفَانِ عَلَیْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ وَعَصَی ءَادَمُ رَبَّهُ فَغَوَی
پس (آدم و همسرش فریفته شده و) هر دو از آن (درخت ممنوعه) خوردند، پس (به ناگاه لباس هایشان ریخت و) شرمگاهشان برای آنان ظاهر شد و (ناچاراً) هر دو به چسبانیدن برگ (درختان) بهشت بر خودشان مشغول شدند و (این چنین) آدم پروردگارش را نافرمانی کرد و بیراهه رفت.
نکته ها:
شیطان، نام دیگر ابلیس است. (فسجدوا الا ابلیس... فوسوس الیه الشیطان)
وسوسه شدن آدم، قبل از رسیدن او به مقام نبوّت بوده است.**تفسیر کبیر فخررازی.***
سیدبن طاووس (ره) در بیان لطیفی می فرماید: شیطان ابتدا با شعار راهنمایی و دلالت به سراغ آدم آمد، (هل ادلّک) وبعد او را تدلیه و وسوسه کرد (فدلاّهما بغرور)**اعراف، 22.***، پس وای به حال ما که شیطان از ابتدا به قصد اغرا وفریب ما می آید. (فبعزّتک لاغوینّهم اجمعین)**ص، 82.***
کلمه «غَوی » از «غَیّ» در برابر رشد است، یعنی راهی که انسان را از مقصد باز می دارد. خداوند درباره ی آدم فرمود: «فغوی» امّا درباره ی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: (ما ضلّ صاحبکم و ما غوی)**نجم، 2.***
وسوسه ی شیطان، اختیار انسان را سلب نمی کند، از این رو بعد از وسوسه شدن، انسان مورد ملامت خود و دیگران قرار می گیرد، در حالی که اگر وسوسه، اختیار انسان ها را سلب می کرد، دیگر کسی از آنها انتقاد نمی کرد.
گناه حضرت آدم
در ارتباط با جمله (عصی آدم ربّه فغوی) چند احتمال داده شده است:
الف: آدم گناه نکرد، بلکه مرتکب ترک اولی شد و «غوی» یعنی رشد نکرد، نه اینکه گمراه شد.
ب: نهی آدم از درخت ممنوعه، نهی ارشادی بود، نه نهی مولوی.**تفسیر المیزان.***
ج: «عصیان» هم در ترک واجب بکار می رود و هم در ترک مستحب.**تفسیر نمونه.***
امّا هیچ کدام از این احتمالات مورد پذیرش نیست زیرا؛
اوّلاً: این آیه و آیات مشابه آن صراحت در عصیان آدم دارند.
ثانیاً: دلیلی بر ارشادی بودن نهی نداریم.
ثالثاً: ادعای نبودن حکم تکلیفی در آن زمان درست نیست، زیرا در این صورت باید بگوییم که شیطان هم مرتکب خلافی نشده و گناه نکرده است.
رابعاً: مگر توبه از کار منهیّ عنه با نهی ارشادی معنا دارد؟
خامساً: عصیان در قرآن، تنها به معنای گناه بکار رفته است.
بنابراین بهتر است به سراغ امام معصوم برویم آنجا که مأمون از امام رضا علیه السلام پرسید: اگر پیامبران معصومند، پس معنای آیه (و عصی آدم ربّه فغوی) چیست؟ امام علیه السلام فرمودند: «کان ذلک من آدم قبل النبوة... من الذنوب الّتی تجوز علی الانبیاء قبل نزول الوحی علیهم...»**بحار، ج 11، ص 164 ؛ عیون اخبارالرضا، ج 1، ص 195.*** یعنی نافرمانی حضرت آدم قبل از بعثت او بوده است و خلافی بوده که ارتکاب آن با مقام نبوّت منافاتی ندارد.
پیام ها:
1- راه نفوذ شیطان، تمایلات انسانی است. (هل ادلّک علی شجرة الخلد)
(شیطان بر نیازها وخواسته های آدمی آگاه بوده است لذا آدم را از راه میل به جاودانگی، اغفال کرد. آری آرزوهای طول ودراز، انسان را به گناه می کشاند.)
2- شیاطین از نام ها و عناوین زیبا و جذاب برای انحراف مردم و مقاصد شوم خود استفاده می کنند. (هل ادلّک علی شجرة الخلد)
3- دروغ، ابزار شیطان برای فریفتن انسان هاست. (هل ادلّک علی شجرة الخلد)
4- اگر اولیای الهی لغزش داشته باشند، فوراً تنبیه می شوند. (فبدت)
5 - ظاهر شدن زشتی ها وبرهنگی، اوّلین اثر عصیان آدم بود. (فبدت لهما)
6- پوشش برای انسان، کرامت وزیبایی، وبرهنگی، پستی وزشتی است. (سوءاتهما)
7- لقمه ی نابجا، سبب ریختن شرم وحیا و ظهور زشتی ها می شود. (فاکلا... فبدت لهما سوءاتهما)
8 - پوشاندن زشتی، در فطرت تمام انسان هاست. (و طفقا یخصفان)
9- مخالفت با امر خدا، مخالفت با رشد وتربیت خود انسان است. (عصی آدم ربّه)
10- پیامدهای گناه برای تمامی مرتکبان آن یکسان نیست. (فاکلا... عصی آدم) (با اینکه هر دو نافرمانی کرده و از درخت ممنوعه خوردند، ولی معصیت به آدم نسبت داده شده است.)
11- گناه سبب محرومیت انسان می شود. (عصی... فغوی)
سوره طه آیه 122
(122) ثُمَّ اجْتَبَهُ رَبُّهُ فَتَابَ عَلَیْهِ وَهَدَی
سپس پروردگارش او را برگزید، پس (لطف خویش را) بر او باز گرداند و او را هدایت کرد.
سوره طه آیه 123
(123) قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِیعاً بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُم مِّنِّی هُدیً فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَایَ فَلَا یَضِلُّ وَلَا یَشْقَی
(خداوند به آدم وحوا) فرمود: از آن (بهشت و مقام والا) فرود آیید (که) بعضی از شما، دشمن بعض دیگر خواهد بود، پس اگر از جانب من رهنمودی برای شما آمد، پس (بدانید که) هر کس از رهنمون من پیروی کند، نه گمراه می شود و نه تیره بخت.
نکته ها:
«اجتباء» از «جبایة» به معنای جمع آوری و انتخاب و برگزیدن است.
«تاب» اگر با حرف «الی» بیاید، توبه ی انسان خواهد بود، مثل جمله «تبت الیک» ولی اگر در کنار حرف «علی» قرار گرفت، توبه ی خداوند قلمداد می گردد، مانند آیه ی فوق یعنی خداوند لطف خودش را بر بنده باز گرداند.
در اینکه مخاطب «اهبطا» چه کسانی هستند، می توان گفت: یا آدم و حوا هستند، یا انسان و شیطان است، و یا آدم و ذریّه او بوده اند.
در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمودند: هیچ پیامبری به اندازه حضرت آدم علیه السلام گریه نکرد.**تفسیر کبیرفخررازی. ***تا پس از نافرمانی توبه کند.
پیام ها:
1- در گزینش افراد به سرشت پاک آنها توجّه کنید و یکی دو لغرش را ملاک ردّ انتخاب قرار ندهید. (ثم اجتباه ربّه فتاب علیه)
2- گناه آدم، قبل از بعثت او به مقام پیامبری بوده است. (ثم اجتباه)
3- زمان، در گزینش نقش دارد. (ثمّ اجتباه) («ثمّ» نشان گذشت زمان است)
4- پذیرش توبه، از شئون ربوبیت الهی است. (ثم اجتباه ربّه فتاب علیه)
5 - به جای طرد نیروهای خلافکار، آنها را با عفو، جذب و هدایت کنیم. (فتاب علیه و هدی)
6- توبه، زمینه ی هدایت است. (فتاب علیه و هدی)
7- پذیرش توبه، مانع بروز آثار وضعی گناه نیست. (فتاب علیه - اهبطا)
8 - یک گناه می تواند نسلی را در هبوط نگه دارد. (اهبطا منها جمیعاً)
9- هبوط بشر، سبب بروز دشمنی ها می گردد. (اهبطا... بعضکم لبعض عدّو)
10- اوّلین بشارت به آدم، آمدن رهنمودهای الهی است که با پیروی از آنها راه برای سعادت و برگشت به بهشت باز می شود. (اهبطا - فمن اتبع ...)
11- آمدن انبیا و هدایت الهی قطعی است. («یأتینّکم» نون تأکید دارد)
12- در مدیریت و تربیت، حتّی اگر بنا به مصالحی فرمان اخراج دادیم باز هم وسیله ی رشد وبازسازی او را فراهم کنیم. (اهبطا - یأتینّکم منّی هدی...)
13- کسی جز خداوند نمی تواند هادی و راهنمای انسان باشد. (یأتینّکم منّی هدی)
14- در جهان مادّیات، بروز تضاد و تزاحم قطعی است، مهم آن است که انسان در این بین خط الهی را گم نکند. (بعضکم لبعض عدو... فمن اتّبع هدای...)
15- انسان ها در انتخاب آزادند. (فمن اتّبع)
16- خوشبختی و نجات انسان، در سایه ی پیروی از اوامر الهی است. (فمن اتّبع هدای فلایضلّ و لا یشقی)