سوره اِسراء آیه 29
(29) وَ لَا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَی عُنُقِکَ وَلَا تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ
مَلُوماً مَّحْسُوراً
و نه دست خود را به گردنت بسته بدار (که هیچ انفاقی نکنی) و نه آن را کاملاً باز گذار که (چیزی برای خودت نماند و) سرزنش شده و حسرت خورده (به کنجی) نشینی.
نکته ها:
امام صادق علیه السلام فرمودند: مراد از «مَحسور» حسرتِ فقر و تنگدستی است.**کافی، ج 2، ص 55.***
بعضی گفته اند: «ملامت» مربوط به اوّل آیه است که درباره بخل است و «حسرت» مربوط به آخر آیه و ولخرجی است.
زنی پسر خود را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله فرستاد و از آن حضرت پیراهنش را به عنوان تبرّک درخواست کرد. پیامبر تنها پیراهن خود را داد و چون لباس دیگری نداشت، برای نماز از خانه بیرون نیامد. این آیه نازل شد تا پیام دهد که سخاوت، آن نیست که یکتا پیراهن خود را بدهی.
در روایتی دیگر آمده است: مقداری طلا، نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آوردند، پیامبر در همان زمان همه را انفاق کرد. روز بعد فقیری از حضرت درخواستی کرد. حضرت چیزی نداشت که به او بدهد. مرد فقیر حضرت را سرزنش کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله از اینکه چیزی نداشت تا به او کمک کند اندوهناک شد که این آیه نازل شد.**تفسیر نورالثقلین.***
پیام ها:
1- اسلام مکتب اعتدال و میانه روی، حتی در انفاق است. (لاتجعل، لاتبسطها)
2- افراط و تفریط، هر دو محکوم و میانه روی شیوه ی پسندیده است. (لاتجعل... لاتبسطها)
3- نتیجه ی ولخرجی، خانه نشینی و ملامت و حسرت است. (ملوماً محسوراً)
4- اسلام، هرگز به ذلّت و خواری مسلمانان راضی نیست و از هر عملی که آنان را به ذلّت کشاند، نهی کرده است. (لا تجعل... لا تبسطها...فتقعد ملوماً محسوراً)
5 - زیاده روی در انفاق، سبب باز ماندن از کارهای دیگر و موجب حسرت و اندوه است. (فتقعد ملوماً محسورا)
6- توجّه به عاقبت شوم کار، سبب دوری از آن است. (لا تجعل... فتقعد...)
7- آینده نگری از اصول مدیریّت است. (لا تجعل... فتقعد...)
سوره اِسراء آیه 30
(30) إِنَّ رَبَّکَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَآءُ وَیَقْدِرُ إِنَّهُ کَانَ بِعِبَادِهِ خَبِیراً بَصِیراً
همانا پروردگارت برای هر کس بخواهد، روزی را گشاده یا تنگ می سازد، همانا او نسبت به بندگانش آگاه و بیناست.
نکته ها:
در قرآن بطور گسترده درباره ی رزق و روزی، بحث شده است. برخی از نکاتِ آن آیات عبارت است از:
الف: رزق هر جنبنده ای بر عهده خداست. (مامن دابّةٍفی الارض الاّعلی اللّه رزقها)**هود، 6.***
ب: سرچشمه ی روزی، در آسمان است. (و فی السماء رزقکم)**ذاریات، 22.***
ج: اگر همه ی مردم رزق گسترده داشته باشند، فساد گسترش می یابد. (و لو بَسط اللّه الرزق لعباده لَبَغوا فی الارض)**شوری، 27.***
د: مردم باید تلاش کنند و به دنبال رزق بروند. (فابتغوا عنداللّه الرّزق)**عنکبوت، 17.***
ه: تقوا از عوامل گشایش و موجب توسعه در رزق است. (و من یتّق اللّه یجعل له مخرجا ویرزقه من حیث لایحتسب)**طلاق، 2.***
حضرت علی علیه السلام می فرماید: «قَدّر الأرزاق فکثّرها و قلّلها و قسّمها علی الضیق و السّعة فعدل فیها لیبتلی من اراد بمیسورها ومعسورها ولیختبر بذلک الشکر والصبر مِن غنیّها و فقیرها»**نهج البلاغه، خطبه 91.*** خداوند، روزی مردم را با کم و زیاد کردن، تقدیر کرد تا هر که را بخواهد در تنگناها و گشایش ها بیازماید و غنی و فقیر را با شکر و صبری که از خود بروز می دهد، امتحان و گزینش کند.
پیام ها:
1- کمی و زیادی رزق به دست خداست. (یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر)
2- وسعت یا تنگی رزق، از شئون ربوبیّت خدا وبرای رشد و تربیت انسان هاست. (انّ ربّک یبسط الرزق... ویقدر)
3- خواست خداوند بر اساس بصیرت و آگاهی اوست. (لمن یشاء ... خبیراً بصیراً)
4- از ترس فقرِ خود، بخل نورزید و برای نفی فقر دیگران تمام اموال خود را یکجا نبخشید، که روزی بدست خداست و فقر برخی حکیمانه است. (لاتجعل یدک... انّ ربّک یبسط الرزق)
سوره اِسراء آیه 31
(31) وَلَا تَقْتُلُواْ أَوْلَدَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلَقٍ نَّحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِیَّاکُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ کَانَ خِطْئاً کَبِیراً
فرزندان خود را از بیم تنگدستی نکشید. این ما هستیم که آنان و شما را روزی می دهیم. یقیناً کشتن آنان گناهی است بزرگ!
نکته ها:
«املاق» به معنای فقر و تنگدستی است. شاید ریشه ی آن «مَلَق» باشد، چون فقیر اهل تملّق می شود.
این آیه، سیمای نابسامان اقتصاد دوران جاهلیّت را نشان می دهد. امروز هم که دنیا به خاطر نگرانی از افزایش جمعیّت و کمبودهای اقتصادی، سقط جنین را مجاز می داند، گرفتار نوعی جاهلیّت شده است.
در آیه 151 سوره ی انعام، کشتن فرزندان را به خاطر فقر می داند، (لا تقتلوا اولادکم من املاقٍ) ولی در این آیه، کشتن را به خاطر ترس از فقر می شمرد. (خشیة املاق) در آنجا در مورد فقر می فرماید: (نحن نرزقکم و ایّاهم) ما زندگی شما و فرزندانتان را تأمین می کنیم، در اینجا در مورد ترس از فقر می فرماید: (نحن نرزقهم و ایّاکم) رزق بچه هایتان و خودتان با ماست. چون هیجانِ ترس بیشتر است، خداوند اوّل اولاد را بیمه می کند، سپس خود انسان را، تا هیجان کاهش یابد.**تفسیر فی ظلال القرآن و فرقان.*** و شاید سرّ این تفاوت در این باشد که چون گرسنگی الآن است و ترس از فقر برای آینده، لذا در صورت اوّل می فرماید: ما هم اکنون خود شما و فرزندانتان را رزق می دهیم، ولی در مورد ترس از آینده می فرماید: نگران نباشید ما فرزندانتان و خودتان را روزی می دهیم.
پیام ها:
1- کودک، حقّ حیات دارد و والدین نمی توانند این حق را از او بگیرند. (لا تقتلوا اولادکم)
2- به خاطر ترس از فقر، نباید دست به گناه زد. (لا تقتلوا... خشیة املاق)
3- به خاطر ترس از فقر، عواطف را زیر پا نگذارید. (لا تقتلوا اولادکم خشیةاملاق)
4- اگر امنیت روانی نباشد، نه فقط فقر که ترس از فقر نیز سبب آدم کشی می شود. (لا تقتلوا... خشیة املاق)
5 - توجّه به ضمانت الهی، مانع گناه است. (لا تقتلوا... نحن نرزقهم)
6- ایمان و توکّل را از یاد نبرید. (نحن نرزقهم)
7- خداوند از پدر ومادر مهربان تر است، به او سوءظنّ نبرید. (نحن نرزقهم)
8 - رزق به دست خداست و زیادی نفرات و جمعیّت بی اثر است، پس فرزند عامل فقر نیست. (نحن نرزقهم و ایّاکم)
9- گاهی رزق وروزی ما در سایه ی روزی فرزندان است. (نرزقهم و ایّاکم)
10- فرزندکشی و سقط جنین، گناه و جنایت است، چه پسر باشد، چه دختر. (لاتقتلوا اولادکم... خطاً کبیرا)
11- گناهان یکسان نیستند، گناهان صغیره و کبیره داریم. (خطاً کبیراً)