سوره اِسراء آیه 22
(22) لَا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلَهاً ءَاخَرَ فَتَقْعُدَ مَذْمُوماً مَّخْذُولاً
با خداوند، معبود دیگری قرار مده که نکوهیده و سرافکنده خواهی نشست.
نکته ها:
گرچه مخاطب آیه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است، ولی مقصود دیگرانند. نظیر اینگونه خطاب در آیات قرآن فراوان است، از جمله آیه ی (و امّا یبلغنّ عندک الکبر احدهما او کلاهما فلا تقل لهما اُفٍّ)**اسراء، 23.*** یعنی هرگاه یکی از پدر و مادر یا هردو، نزد تو به پیری رسیدند، به آنان افّ مگو، با آنکه پیامبر پدر و مادر خود را در کودکی از دست داده بود. در این آیه نیز مراد از «لا تجعل» مردم هستند که به دلیل رهبری پیامبر، آن حضرت مورد خطاب واقع شده است.
پیام ها:
1- شکوفایی و عزّت انسان در سایه ی توحید است و شرک و پرستش غیر خدا انسان را خوار و ذلیل می کند. (ملوماً مخذولا)
2- مکاتب غیر الهی، انسان را به بن بست و رکود و باتلاق می کشاند. (فتقعد ملوماً مخذولا)
3- مشرک، مورد نکوهش خدا، فرشتگان، مؤمنین، وجدان های بیدار و خردمندان جهان است. (ملوماً مخذولا) زیرا نامی از مذمّت کننده نیامده است، تا مطلق و فراگیر باشد.
سوره اِسراء آیه 23
(23) وَقَضَی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُواْ إِلَّآ إِیَّاهُ وَبِالْولِدَیْنِ إِحْسَناً إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِندَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمَآ أَوْ کِلَاهُمَا فَلَا تَقُل لَّهُمَآ أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلًا کَرِیماً
پروردگارت مقرّر داشت که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید. اگر یکی از آن دو یا هر دو نزد تو به پیری رسیدند، به آنان «اُف» مگو و آنان را از خود مران و با آنان سنجیده و بزرگوارانه سخن بگو.
نکته ها:
در احادیث، در مورد احسان به والدین بسیار سفارش شده و از آزردن آنان نکوهش به عمل آمده است:
پاداش نگاه رحمت به والدین، حج مقبول است. رضایت آن دو رضای الهی و خشم آنان خشم خداست. احسان به پدر و مادر عمر را طولانی می کند و سبب می شود که فرزندان نیز به ما احسان کنند. در احادیث آمده است: حتّی اگر تو را زدند، تو «اُفّ» نگو، خیره نگاه مکن، دست بلند مکن، جلوتر از آنان راه نرو، آنان را به نام صدا نزن، کاری مکن که مردم به آنان دشنام دهند، پیش از آنان منشین و پیش از آنکه از تو چیزی بخواهند به آنان کمک کن.**تفسیر نورالثقلین.***
مردی مادرش را به دوش گرفته طواف می داد، پیامبر را در همان حالت دید، پرسید: آیا حقّ مادرم را ادا کردم؟ فرمود: حتّی حقّ یکی از ناله های زمان زایمان را ادا نکردی.**تفسیر نمونه.***
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سؤال شد: آیا پس از مرگ هم احسانی برای والدین هست؟ فرمود: آری، از راه نماز خواندن برای آنان و استغفار برایشان و وفا به تعهّداتشان و پرداخت بدهی هایشان و احترام دوستانشان.**تفسیر مجمع البیان.
***
مردی از پدرش نزد پیامبر شکایت کرد. حضرت پدر را خواست و پرسش نمود، پدر پیر گفت: روزی من قوی و پولدار بودم و به فرزندم کمک می کردم، امّا امروز او پولدار شده و به من کمک نمی کند. رسول خدا گریست و فرمود: هیچ سنگ و شنی نیست که این قصه را بشنود و نگرید! سپس به آن فرزند فرمود: «انت و مالُک لابیک» تو و دارایی ات از آنِ پدرت هستید.**تفسیر فرقان.***
در حدیث آمده است: حتّی اگر والدین فرزند خود را زدند، فرزند بگوید: «خدا شما را ببخشد» که این کلمه همان «قول کریم» است.**کافی، ج 2، ص 157.***
احسان به والدین، از صفات انبیاست. چنانکه در مورد حضرت عیسی علیه السلام ، توصیفِ (برّاً بوالدتی)**مریم، 39.*** ودر مورد حضرت یحیی علیه السلام (برّاً بوالدیه)**مریم، 14.*** آمده است.
والدین، تنها پدر و مادر طبیعی نیستند. در برخی احادیث، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام پدر امّت به حساب آمده اند.**«أنا و علیّ ابوا هذه الامّة». بحار، ج 16، ص 95.*** همچنان که حضرت ابراهیم، پدر عرب به حساب آمده است.**تفسیر نورالثقلین.*** (ملّة ابیکم ابراهیم)**حج، 78.***
اگر والدین توجّه کنند که پس از توحید مطرحند، انگیزه ی دعوت فرزندان به توحید در آنان زنده می شود. (قَضی ربّک ألاّ تعبدوا اِلاّ ایّاه و بالوالدین احساناً)
پیام ها:
1- توحید، در رأس همه ی سفارش های الهی است. (قَضی ربّک ألاّ تعبدوا اِلاّ ایّاه)
2- احترام به والدین، در کنار اطاعت از خداوند مطرح است. (الاّتعبدوا الاّ ایّاه و بالوالدین احساناً)
3- فرمانِ نیکی به والدین مانند فرمانِ توحید، قطعی ونسخ نشدنی است.(قَضی )
4- احسان به والدین در کنار توحید آمده است تا نشان دهد این کار، هم واجب عقلی و وظیفه ی انسانی است، هم واجب شرعی. (قَضی ربّک ألاّ تعبدوا اِلاّ ایّاه و بالوالدین احساناً)
5 - نسل نو باید در سایه ی ایمان، با نسل گذشته، پیوند محکم داشته باشند. (لاتعبدوا الاّ ایّاه و بالوالدین احساناً)
6- در احسان به والدین، مسلمان بودن آنها شرط نیست. (بالوالدین احساناً)
7- در احسان به پدر و مادر، فرقی میان آن دو نیست. (بالوالدین احساناً)
8 - نیکی به پدر ومادر را بی واسطه وبه دست خود انجام دهیم. (بالوالدین احساناً)
9- احسان، بالاتر از انفاق است و شامل محبّت، ادب، آموزش، مشورت، اطاعت، تشکّر، مراقبت و امثال اینها می شود. (بالوالدین احساناً)
10- احسان به والدین، حدّ و مرز ندارد. (بالوالدین احساناً) (نه مثل فقیر، که تا سیر شود، وجهاد که تا رفع فتنه باشد و روزه که تا افطار باشد.)
11- سفارش قرآن به احسان، متوجّه فرزندان است، نه والدین. (و بالوالدین احساناً) زیرا والدین نیازی به سفارش ندارند و به طور طبیعی به فرزندان خود احسان می کنند.
12- هرچه نیاز جسمی وروحیِ والدین بیشتر باشد، احسان به آنان ضروری تر است. (یبلغنّ عندک الکبر)
13- پدر و مادر سالمند را به آسایشگاه نبریم، بلکه نزد خود نگهداریم. (عندک)
14- وقتی قرآن از رنجاندن سائل بیگانه ای نهی می کند، (امّا السائل فلا تنهر) تکلیف پدر و مادر روشن است. (لا تنهر هما)
15- هم احسان لازم است، هم سخن زیبا و خوب. (احساناً ... قل لهما قولاً کریماً)
(بعد از احسان، گفتار کریمانه مهم ترین شیوه ی برخورد با والدین است.)
16- در احسان به والدین و قول کریمانه، شرط مقابله نیامده است. یعنی اگر آنان هم با تو کریمانه برخورد نکردند، تو کریمانه سخن بگو. (وقل لهما قولاً کریماً)
سوره اِسراء آیه 24
(24) وَ اخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُل رَّبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیراً
و از روی مهربانی و لطف، بال تواضع خویش را برای آنان فرودآور و بگو: پروردگارا! بر آن دو رحمت آور، همانگونه که مرا در کودکی تربیت کردند.
پیام ها:
1- فرزند در هر موقعیّتی که هست، باید متواضع باشد و کمالات خود را به رُخ والدین نکشد. (واخفض لهما جناح الذّل)
2- تواضع در برابر والدین، باید از روی مهر و محبت باشد، نه ظاهری و ساختگی، یا برای گرفتن اموال آنان. (واخفض لهما... من الرّحمة)
3- فرزند باید نسبت به پدر مادر، هم متواضع باشد، هم برایشان از خداوند رحمت بخواهد. (واخفض... و قل ربّ ارحمهما)
4- دعای فرزند در حقّ پدر و مادر مستجاب است، وگرنه خداوند دستور به دعا نمی داد. (وقل ربّ ارحمهما...)
5 - دعا به پدر و مادر، فرمان خدا و نشانه ی شکرگزاری از آنان است. (قل ربّ)
6- در دعا از کلمه «ربّ» غفلت نکنیم. (قل ربّ ارحمهما)
7- رحمت الهی، جبران زحمات تربیتی والدین است. (ربّ ارحمهما کما ربّیانی) گویا خداوند به فرزند می گوید: تو رحمت خود را دریغ مدار، واز خدا نیز استمداد کن که ادای حقّ آنان از عهده ی تو خارج است.
8 - گذشته ی خود، تلخی ها و مشکلات دوران کودکی وخردسالی را که بر والدین تحمیل شده است از یاد نبرید. (کما ربّیانی صغیراً)
9- پدر و مادر باید بر اساس محبّت فرزندان را تربیت کنند. (ارحمهما کما ربّیانی)
10- انسان باید از مربّیان خود تشکّر وقدردانی کند. (ارحمهما کما ربّیانی)