سخن ناشر
دین، که برترین موهبت الهی به ساحت انسانی است، از دیر زمان حرکت خود را آغاز کرده، در طول تاریخ با فراز و نشیب های فراوان، گذرگاه های سنگین و سهمگین را پشت سر گذاشته است.
تازیانه های تحریف و بدعت، بدن ظریف و پیکر نحیف دین را آزار می داد و دین آسیب دیده و بیمار، یارای رفع کسالت از خویش و هدایت دیگران را نداشت. مظلوم ترین حقیقت در طی قرون و اعصار، دین عزیز بود که هماره با تمام لطافت و مهربانی، ندای صلاح و بانگ فلاح بر می آورد، لیکن افتان و خیزان راه می برد تا این که سرانجام به وادی امن ولی الله بار یافت و در آغوش او آرمید.
اکنون دین قبل از هر چیز و هر کس، خرسند و شادمان است و بانگ ظفر را از ماذنه ولایت سر می دهد که: الیوم الذین کفرو من دینکم فلا تخشوهم واخشون الیوم اکملت لکم دینکم واتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا شادمانی و خرسندی دین از آن رو است که در کنار سرو قامت امامت مأوی گزید و بر ساحل نجات ولایت پهلو گرفت تا نقش هدایت و آزادی انسانها را بهتر انجام دهد.
در عرصه غدیر، که میعاد آسمانیان و میثاق زمینیان است، وعده وقوع دو فراز آسمانی تحقق یافت:
نخست در گامی بلند، ظرفیت و امکان فوق العاده ای همزمان با آخرین لحظات حیات رسالت حضرت نبوی علیه السلام به دین داده شد و حقیقت ولایت در متن دین تعبیه گردید. دین واقعی و حقیقی، آن دینی است که تبیین و تفسیر، تعلیل و تاویل آن را صاحبان مقام ولایت، بر عهده گیرند. دین بدون چنین والیانی، اساسا دین نیست، بلکه ماهیتا مغایر و جدای از آن است.
در گام دوم، آن کسی که از حریم دین دفاع کرده و اجازه تعدی و تاخت و تاز در عرصه دین را نمی دهد ولی الله است. او که با خدای خویش عهدی بسته و با خون خود آن را امضا و تایید کرده است، اجازه ظلم به حدود، معارف، حکم آیین الهی را نمی دهد و شمشیر عدالت او برای تثبیت این میثاق آسمانی و پاسداری از آن، پیوسته مبارز می طلبد.
در این مختصر - که حاوی نگاه دقیق تفسیری استاد فرزانه، حضرت آیه الله جوادی آملی (مد ظله العالی) به آیه شریفه اکمال است - تلاشی در راستای تثبیت ارکان اعتقادی در بخش امامت و ولایت صورت گرفته تا پایه های اعتقادی را استوار و پایدار سازد.
این کتاب در سه بخش تنظیم شده است:
در بخش یکم، تلاش شده با بررسی واژه های آیه و حقایق تاریخی، تفسیری روشن از آیه و محتویات آن ارائه شود.
در بخش دوم، برخی از روایاتی که در جوامع روایی، پیرامون حماسه غدیر وارد شده همراه با شرحی مختصر ذکر گردیده است.
در بخش سوم، برخی نکات و اشکالات پیرامون آیه همراه با جواب آن آمده است.
در پایان از فاضل گرامی جناب حجه الاسلام آقای محمد صفایی که برای انتزاع چنین مجموعه ای از آثار حضرت استاد آیه الله جوادی آملی (مد ظله العالی) اقدام بی شائبه و تلاش خالصانه داشتند و نیز از زحمات مجدانه جناب حجه الاسلام آقای حسین شفیعی که ویرایش آن را بر عهده گرفتند، کمال تشکر و سپاسگزاری را داریم.
امید است این اثر، در هرچه نزدیک کردن ذهن ها و دلها به مولای دین، دنیا و آخرت حضرت امیر المومنین علیه السلام که - سال 1380 (ه - ش) نیز همانند سال قبل، به ابتکار مقام معظم رهبری، حضرت آیه الله خامنه ای (مد ظله العالی) به نام مقدس آن بزرگوار مزین است - گامی رسا بر دارد.
مقدمه
انسان موجود زنده ای است که مشترکات فراوانی با سایر حیوانات دارد. همه موجودات زنده به مقتضای طبیعت خود نیازهایی دارند که عمده ترین و محوری ترین تلاش آنها برای رفع این نیازهاست.
نیازمندیهای حیوانات بجز انسان، در تامین غذا و ارضای غرایز جنسی خلاصه می شود، در حالی که انسان به حکم استعداد خدا دادیش نیازمندی هایی برتر و بالاتر، در خود احساس می کند؛ احتیاجات حیوان در حد تمنیات مادی و خواهش های نفسانی توقف می کند،لیکن دامنه نیازمندیهای انسان از گذرگاه خواسته های مادی عبور کرده، گستره معنویات را در بر می گیرد.
بدین ترتیب، آنچه انسان را از سایر حیوانات ممتاز می کند، گرایشات و تمایلات او است، که آن نیز متاثر از بینش و نگرش او به نظام هستی است.
اگر انسانی در بینش، از حد مادیات فراتر نرود و در گرایش، به بر آوردن مشتهیات نفسانی بسنده کند، در رتبه سایر حیوانات خواهد ماند. علی علیه السلام فرمود: انسانی که از غایت و هدف خلقت خویش غافل گشته و تمام اندیشه هایش خوب خوردن است، همانند حیوان پرواری است که همه همت او، علف است یا همچون حیوان یله ای است که شغلی جز چریدن و
پر کردن شکم ندارد: فما خلقت لیشغلنی اکل الطیبات کالبهیمه المربوطه همها علفها، او المرسله شغلها تقممها تکترش من اعلافها تلهو عما یراد بها (1).
نیز در وصف حیف و میل کنندگان بیت المال فرمود: تمام تلاش آنان در رفت و آمد بین آخور و کنیف خلاصه می شود: نافجا حضنیه بین نثیله و معتلفه.
حیوان، بر اساس جبر طبیعی، خود را به شکم و شهوت سرگرم می کند. از این رو قابل سرزنش نیست، اما برخی از انسانها با داشتن استعداد انسانی و بر خورداری از قدرت فرشته شدن، به شکم و دامن می اندیشند و همتشان از این محدوده فراتر نمی رود. قرآن کریم در وصف چنین انسانهایی فرمود: اینان نه تنها در ردیف حیوانات هستند، بلکه از حیوان نیز
: (اولئک کالانعام بل هم اضل)(2)
علی علیه السلام نیز درباره این گونه افراد فرمود: من کان همته ما یدخل جوفه کانت قیمه ما یخرج منه
امتیاز انسان بر سایر حیوانات و استعداد ویژه وی اقتضا می کند که برنامه خاصی برای هدایت، راه یابی و طی مراحل کمال او تنظیم شود تا از توانایی های خود غافل نگردد و خویش را از ورطه تنزل حیوانی برهاند و در مسیر صعود و عروج انسانی قرار دهد.
این تکالیف و فرایض، نیازی را از خدای سبحان برآورده نمی کند، بلکه استعدادهای انسان را شکوفا کرده او را در رسیدن به مقصد و مقصودش یاری می دهد. چنان که اصل خلقت انسان نفعی برای خدا ندارد. علی علیه السلام در این باره می گوید: یقول الله تعالی: یا ابن آدم، لم اخلقک لاربح علیک، انما خلقتک لتربح علی...(3).
در فرهنگ قرآن کریم این برنامه خاص نام دین به خود گرفته است.
از سوی دیگر افرادی شایسته، مصمم و قاطع انتخاب شدند تا پیام رسان وحی الهی، مفسر، مبین، مدافع و مجری این قوانین باشند، این افراد همان انبیای الهی و جانشینان بحق آنان هستند که نمونه هایی از اوج انسانیت انسان و حجت هایی استثنایی بر بشر بودند.
سرآمد این حجج الهی وجود مقدس ختم نبوت و خاتم رسالت، نبی اکرم (علیه و علی آله افضل التحیه والکرم) است.
در این ره انبیا چون ساربانند - دلیل و رهنمای کاروانند
و زایشان سید ما گشت سالار - هم او اول هم او آخر در این کار
بر او ختم آمده پایان این راه - در او منزل شده (ادعوا الی الله)
مقام دلگشایش جمع جمع است - جمال جان فزایش شمع جمع است(4)
در جهان بینی توحیدی، مقام تشریع و قانون گذاری اصالتا از آن خدای هستی آفرین است و بس: (ان الحکم الا لله)(5)، حق تعیین پیامبر نیز - که سفیر الهی است - از آن حق تعالی است: (الله اعلم حیث یجعل رساله). (6)بنابراین، انتخاب و گزینش پیامبر و اعطای رسالت به او منحصرا کار خدای سبحان است و انتخاب ورای مردم در برگزیدن پیامبر و تعیین او اثری ندارد. نقش مردم نسبت به پیامبر و پیام الهی، ایمان آوردن و رونق بخشیدن به آن است.
بر این اساس، شیعه معتقد است که جانشین پیامبر نیز باید از جانب خدا تعیین شود؛ زیرا آگاهی بر صفاتی همانند علم و عصمت که از شرایط عمده جانشین پیامبر است، برای انسان های عادی امکان پذیر نیست. او است که می داند این نعمت های بزرگ را به چه کسانی عطا کرده و دیگران، راهی برای دست یابی به چنین علم و آگاهی ندارند.
شیعه بر آن است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از جانب خدای سبحان، این انتخاب الهی را در مواردی فراوان به مردم ابلاغ کرده است، که ماجرای غدیر خم یکی از آنهاست.
در این حادثه بود که وجود مبارک امیر مومنان، علی علیه السلام از ناحیه خداوند عز و جل به عنوان سر سلسله امامت و رهبری برگزیده شد.
در مقابل، اهل سنت، جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را از اوج امامت به حضیض خلافت تنزل داده و آن را در حد یک سلطان پایین آورند. آنها معتقدند زیر سایه سقیفه ای بی پایه گرد هم آمد و برای پیامبر جانشین تعیین کرد چنان که به وصایت خلیفه یا شورایی صوری می توان این مهم را انجام داد. در حالی که شیعه اذعان دارد که دست کوتاه سقیفه و امثال آن به اوج امامت نمی رسد تا بتواند کسی را بدان مقام نصب کند یا از آن تنزل دهد.
آیات متعددی از قرآن کریم مدعای شیعه را تصدیق می کند و گواهی بر درستی و استواری مرام و مسلک امامیه می دهد، که آیه اکمال یکی از بارزترین آنهاست: الیوم یئس الذین کفروا من دینکم فلا تخشوهم و اخشون الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا(7)
پرده برداشتن از این نوع آیات که وساوس شیطانی، دلالت آن را زیر سوال می برد، راهگشای حقیقت طلبان و حجت ره جویان است.
این مجموعه که عهده دار بحث تفصیلی آیه اکمال است، در سه بخش خلاصه می شود؛ در بخش نخست، تلاش شده است تا بررسی واقع بینانه ای از آیه اکمال ارائه شود و به سهم خود به جایگاه رفیع حادثه تاریخی غدیر در روایات اشاره شده و در بخش سوم برخی از نکته های لطیف پیرامون آیه، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
بخش یکم: غدیر در قرآن
حماسه اعجاب آور و دلنشین غدیر،(8)نقطه عطفی در تاریخ اسلام است که به مذاق عده ای گوارا و شیرین و برای برخی ناگوار و تلخ است.
ولی برای فرقه ناجیه و پیروان مکتب علوی حجتی است قاطع که برای هیچ کس عذری باقی نگذاشت چنان که حضرت صدیقه طاهره (علیها السلام) در جواب عذر تراشی های انصار که گفتند: اگر قبل از بیعت با ابوبکر این حرفها را می شنیدیم او را بر علی ترجیح نمی دادیم - فرمود:
و هل ترک ابی یوم غدیر خم لاحد عذرا؟(9)
آیا پدرم، با پدید آوردن حماسه غدیر، عذری برای کسی باقی گذارد؟
در قرآن کریم آیات فراوانی نتیجه و حاصل پدید آمده از این حادثه، یعنی ولایت علی علیه السلام را تایید می کند و آیه کمال از نتایج به دست آمده از این حماسه خبر می دهد.
برای بررسی محتوای آیه، لازم است برخی از واژه های محوری این آیه مورد بحث قرار گیرد: