مقدمه
الحمدلله رب العالمین و صلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین
الذین ان مکناهم فی الارض اقاموا الصلوه و آتوا الزکوه و امر و ابالمعروف و نهوا عن المنکر ولله عقبه الامور
سوره حج، آیه 41.
(مؤمنان) کسانی که (هستند) که اگر در زمین به آنان قدرت بخشیدیم، نماز را بر پا می دارند و زکات می دهند و امر به معروف و نهی از منکر می نمایند و پایان همه کارها از آن خداست .
همین که در سال 57 حکومت شاهنشاهی با اراده الهی و به رهبری امام خمینی و پیروی مردم ایران سرنگون گشت و با بیش از 98% آراء مردم، جمهوری اسلامی برقرار شد، حرکت های فرهنگی زیادی رونق گرفت .مثلا در بدنه نظام دانشگاه ها، کتابخانه ها، مدرسه سازی ها، سوادآموزی، رشد مؤسسات تحقیقاتی، انتشارات، روزنامه ها، شبکه های صدا و سیما توسعه یافت و در کنار نظام، رشد حوزه های علمیه، نمازجمعه ها، نمازعیدها، توجه به قرآن و احکام و مسائل دینی و پیدا شدن تشکل های مذهبی در مدارس و دانشگاه ها و انجمن های اسلامی در وزارت خانه ها و کارخانه ها و حضور طلاب و فضلا در پادگان ها و دانشگاه ها و... مشهود شد.
اما با گذشت ده سال از انقلاب اسلامی، مشاهده شد هنوز کارهای واجب، میلیونی و فرهنگی متعددی انجام نشده است که بنده افراد دلسوزی را پیدا کنم و آن کارها دنبال نمایم (دست خط ایشان موجود است).
یکی از آن کارها توجه ویژه به نماز بود. گرچه امت اسلامی نماز را در مساجد بر پا می داشت، ولی اقامه نماز در مدارس، دانشگاه ها، جاده ها، ظهر تاسوعا و عاشورا، زمین های ورزشی، ادارات و... جلوه ای نداشت .
با لطف خداوند ستاد اقامه نماز تشکیل شد و هر سال اجلاس با شکوهی در یکی از استان ها با پیام رهبر عزیز انقلاب و حضور شخصیت های سیاسی فرهنگی برگذار گردید و مسائل نماز دنبال شد.
بیش از صد عنوان کتاب توسط ستاد اقامه نماز درباره نماز منتشر شد، بیش از صد مسجد در جاده ها ساخته شد، بیش از هزار قطعه شعر سروده شد و بیش از پنجاه هزار نماز جماعت در مدارس برگذار شد. هزاران جوان آثار قلمی و هنری خود را درباره نماز ارائه دادند و بیش از ده هزار طلبه جوان در مدارس به اقامه نماز پرداختند.
بعد از نماز به سراغ مسئله امربه معروف و نهی از منکر رفته و در این باره نیز افرادی را به همکاری دعوت کردم و کتاب هایی نوشته شد و کارهای مثبتی انجام گرفت. پس از آن به سراغ مسئله زکات رفته و کارهایی انجام شد، از جمله: حدود سی سفر به استان ها رفتم و نامه ها و ناله هایی را به ائمه محترم جمعه نوشتم. متأسفانه تا آن موقع کتابی فارسی برای ترویج و تبیین موضوع زکات در جامعه نداشتیم. بعد از آنکه اولین گردهمایی زکات در استان خوزستان برقرار کردیم، کم کم مسئله زکات مطرح شد و آیة الله محسنی گرکانی امام جمعه اراک و دانشمند عزیر آقای دهقان دو کتاب درباره زکات (این واجب فراموش شده) نوشتند. برادر دانشمند دیگر جناب آقای مجتبی کلباسی مقالاتی را که در زمینه زکات نوشته شده بود بررسی و جمع آوری کردند و به نام زکات در اندیشه ها چاپ و منتشر شد.
آری با کمال تأسف بعد از بیست و دو سال انقلاب اسلامی گذشت، سه یا چهار جلد کتاب زکات نوشته شد، ولی باز هم زکات از فراموشی بیرون نیامد. اینجانب با لطف و توفیق الهی چند شب جمعه در برنامه تلویزیونی (درسهائی از قرآن) مسئله زکات را دنبال کردم و یادداشت هایی در این باره آماده شد. دو نفر از فضلا هم چند روزی از قم به تهران آمده و این یادداشت ها را تکمیل کردند و بنده آنها را بازنویسی کردم و این کتاب پیش روی شما قرار گرفت .
محور کتاب آیات و روایات و پاسخ به بعضی شبهات درباره زکات است. امیدوارم که مفید واقع شود و ذخیره قبر و قیامت همه ما باشد.
در ده ها سفری که برای زکات داشتم، طرح ما این بود که ستادهای زکات با ترکیب این اعضا: علم منطقه، استاندار یا فرماندار یا بخشدار، کمیته امداد، جهاد کشاورزی، تعاونی روستا، شورای استان و افرادی که در میان مردم محبوبیت دارند تشکیل شود و شیوه کار این گونه باشد که مسئله زکات طرح و تبلیغ شود و مردم زکات خود را نزد افراد مورد اطمینان جمع آوری کنند و زیر نظر عالم منطقه در همان منطقه و در راه هایی که قرآن فرموده، هزینه شود.
در بعضی از مقررات جمهوری اسلامی چنین آمده که اگر مردم منطقه ای (بخصوص روستاها) بودجه ای جمع آوری کردند، دولت نیز به همان اندازه به آن بودجه اضافه کند و در نیازهای مشروع همان منطقه مصرف شود. این حمایت دولت خود میتواند تشویقی برای انجام کار باشد. گرچه مردم مسلمان خود میدانند که انجام تکلیف شرعی و بهره گیری از برکات دنیوی و اخروی زکات نباید مشروط بر حمایت های این و آن باشد. یعنی حتی اگر دولت کمک نکرد ما باید به وظیفه خود عمل کنیم.
به هر حال ما هنوز در آغاز کاریم و از کوتاهی هایی که شده است عذرخواهی می کنیم.
از خداوند عذر میخواهم که چرا مسئله زکات را آن گونه که باید تبلیغ نکردم. اگر ما همان گونه که برای دفاع مقدس تبلیغ کردیم و بر اثر آن مردم جوانان خود را به جبهه ها فرستادند، مسئله زکات را جدی می گرفتیم، بسیاری از مسلمانان به راحتی زکات مال خود را می پرداختند.
از فقرا و مساکین و همه گرفتارانی که می توانستند مشکلات خود را از طریق زکات حل کنند عذرخواهی می کنم.
از قرآن که با آن همه عنایت مسئله زکات را تذکر داد و من بی اعتنا بودم، عذر خواهی می کنم. خداوندا!من غافل شدم و فکرم را در بسیاری از مسائل غیر واجب صرف کردم، ولی واجبات که جزو ارکان اسلام بود، مورد غفلتم واقع شد.
خدایا!می توانستم با دعوت از هنرمندان، فیلم ها و سرودهایی درباره چگونگی حل مشکلات مناطق محروم از طریق زکات بسازم ولی غافل شدم. می توانستم به محضر علما بروم و با اصرار از آنان بخواهم که مسئله زکات را از نظر علمی و فقهی مورد بحث و دقت قرار دهند و مسئله زکات را در حوزه های علمی رونق ببخشم ولی غافل شدم.
خدایا! تو می دانی که اگر مردم به مسئله زکات و خمس ایمان بیشتری داشتند و عمل می کردند، ما از برکات زیادی محروم نمی شدیم. به هر حال رسماً استغفار و عذرخواهی می کنم و از خداوند آرزوی جبران غفلتهای گذشته و از همه عاشقان برای انجام این مهم استمداد می کنم.
والسلام علیکم و رحمة الله و برکاتة
زکات در سایر ادیان الهی
1- زکات مخصوص اسلام نیست بلکه در ادیان پیشین نیز بوده است، یعنی زکات (و نماز) از مشترکات همه ادیان آسمانی است .
حضرت عیسی (علیه السلام) در گهواره به سخن آمد و گفت: اوصانی بالصلوة و الزکوة(1)
حضرت موسی (علیه السلام) خطاب به بنی اسرائیل می فرماید: اقیموا الصلوةو اتوا الزکوة(2)
قرآن درباره حضرت اسماعیل (علیه السلام) می فرمایند: کان یأمر اهله بالصلوة و الزکوة(3)
همچنین درباره عموی پیامبران آمده است:
و جعلنا هم ائمة یهدون بامرنا و اوحینا الیهم فعل الخیرات و اقام الصلوة و ایتاء الزکوة(4)
و با توجه به آیه و ما امروا الا لیعبدوا الله...و یؤتوا الزکوة و ذلک دین القیمة(5) مشخص می شود که در تمام ادیان آسمانی قرین و همتای نماز، زکات است.
2 - علامه طباطبائی در مبحثی پیرامون زکات می گوید: هر چند قوانین اجتماعی به آن صورت کاملی که اسلام آورده است، سابقه نداشته و از ابتکارات اسلام بود، زیرا فطرط بشر به طور اجمال آن را در می یافت. لذا در آیین های قبل از اسلام، از قبیل شریعت حمورابی و قوانین روم قدیم، جسته و گریخته چیزهایی درباره اجتماع دیده می شود. بلکه می توان گفت که هیچ سنت قومی در هیچ عصری و در میان هیچ طایفه ای جاری نبوده، مگر آن که در آن حقوقی مالی برای اجتماع رعایت می شده است. بنابراین مجتمع هر جور که بود در قیام و رشدش نیازمد به هزینه مالی بوده است.(6)
در سوره های مکی فراوانی به مسئله زکات اشاره شده است، از جمله سوره های اعراف آیه 156، نمل آیه 3، لقمان آیه 4، فصلت آیه 7 و... پیرامون این آیات میان مفسران اختلاف نظر وجود دارد. برخی این آیات را مخصوص زکات مستحب می دانند(7) و برخی دیگر می گویند: حکم زکات در مکه نازل شد، اما به علت کمی مسلمانان و اندک بودن پول زکات، مردم خودشان زکات می پرداختند.(8)
پس از تشکیل حکومت اسلامی در مدینه، مسأله گرفتن زکات از مردم و واریز کردن آن توسط حاکم اسلامی مطرح شد خذ من اموالهم صدقة(9)
این آیه در ماه رمضان سال دوم هجری در مدینه نازل شد و پیامبر دستور داد تا ندا دهند که خداوند زکات را نیز همچون نماز واجب ساخت. پس از یک سال نیز فرمان داد که مسلمانان زکاتشان را بپردازند.(10)
در واقع پس از تشکیل حکومت اسلامی و تأسیس بیت المال، زکات تحت برنامه مشخصی قرار گرفت و نصابها و مقدارهای معینی برای آن قرار داده شد.(11)
برخی بر این باورند که پس از مأموریت پیامبر (صلی الله علیه و آله ) به اخذ زکات، مصارف زکات به طور دقیق در آیه 60 سوره توبه بیان گردید و جای تعجب نیست که تشریع اخذ زکات در آیه 103 همین سوره و ذکر مصارف آن که می گویند در سال نهم هجرت نازل شده است در آیه 60، زیرا می دانیم آیات قرآن برطبق تاریخ نزول جمع آوری نشده، بلکه به فرمان پیامبر (صلی الله علیه و آله ) هر کدام در محل مناسبی قرار داده شده است.(12)
تفاوت زکات در اسلام با ادیان دیگر
با بررسی آیات و روایات در می یابیم که زکات در اسلام مانند زکات در دیگر ادیان الهی صرفا یک نوع وصیت و سفارش اخلاقی و موعظه نیست که فقط مردم رغبت به بر و نیکی پیدا کنند و از بخل و امساک بپرهیزند، بلکه فرضیه ای الهی است و بی اعتنایی به آن فسق است و منکر وجوب آن، کافر محسوب می شود.
در اسلام نصاب حدود، مقدار، مصرف، شرایط و زمان پرداخت زکات و کیفیت ادای آن به طور دقیق مشخص شده است و دولت اسلامی برای کسانی که از پرداخت زکات امتناع ورزند، کیفرهایی قرار داده است و می تواند با متمردین از پرداخت آن در صورتی که منجر به انکار ضروری دین گردد، مقابله کند.(13)