مقدمه معاونت پژوهش
حقیقت، اصیل‌ترین، جاودانه‌ترین و زیباترین راز هستی و نیاز آدمی است كه سلسله مؤمنان و عالمان صادق چه جان‌ها كه در راه آن نباخته، و جاهلان و باطل‌پرستان چه توطئه‌‌ها و ترفندها كه برای محو و مسخ آن نساخته‌اند. چه تلخْ‌واقعیتی است مظلومیت حقیقت، و چه شیرینْ‌حقیقتی است این وا‌‌‌‌قعیت كه در مصاف همیشگی حق و باطل، حق سربلند و سرفراز است و باطل از بین‌رفتنی و نگونسار. این والا و بالانشینیِ حقیقت، گذشته از سرشت حق، وامدار كوشش‌های خالصانه و پایان‌ناپذیر حقیقت‌جویانی است كه در عرصه نظر و عمل كمر همت محكم بسته و از دام و دانه دنیا رسته‌اند و در این میان، نقش و تأثیر ادیان و پیامبران الهی، ـ به‌ویژه اسلام و پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) و جانشینان برحق و گرامی او(علیهم السلام) ـ برجسته‌ترین است.
دانشمندان نام‌آور شیعه رسالت خطیر و بی‌نظیر خویش را بهره‌گیری از عقل و نقل و غوص در دریای معارف قرآن و برگرفتن گوهر ناب حقیقت از سیره آن پیشوایان و عرضه آن به عالم بشری و دفاع جانانه در برابر هجوم ظلمت‌پرستان حقیقت‌گریز دانسته و در این راه دیده‌ها سوده
﴿ صفحه 12﴾
و جان‌ها فرسوده‌اند. اكنون در عصر بحران معنویت كه دشمنان حقیقت و آدمیت هر لحظه با تولید و انتشارِ فزون از شمارِ آثار نوشتاری و دیداری و به‌كارگیری انواع ابزارهای پیشرفته سخت‌افزاری و نرم‌افزاری در عرصه‌های گوناگون برای سیطره بر جهان می‌كوشند، رسالت حقیقت‌خواهان و اندیشمندان حوزوی و دانشگاهی، به‌ویژه عالمان دین، بس عظیم‌تر و سخت دشوارتر است.
در جهان تشیع، پژوهشگران حوزوی در علوم فلسفی و كلامی، تفسیری و حدیثی، فقهی و اصولی و مانند آن كارنامه درخشانی دارند و تأملات ایشان بر تارك پژوهش‌های اسلامی می‌درخشد. در زمینه علوم طبیعی و تجربی و فناوری‌های جدید نیز پژوهشگران ما تلاش‌هایی چشمگیر كرده، گام‌هایی نویدبخش برداشته و به جایگاه درخور خویش در جهان نزدیك شده‌اند و می‌روند تا با فعالیت‌های روزافزونشان مقام شایسته خویش را در صحنه علمی بین‌المللی بازیابند؛ ولی در قلمرو پژوهش‌های علوم اجتماعی و انسانی تلاش‌های دانشمندان این مرز و بوم آن‌گونه كه شایسته نظام اسلامی است به بار ننشسته و آنان گاه به ترجمه و اقتباس نظریات دیگران بسنده كرده‌اند. در این زمینه كمتر می‌توان ردّ پای ابتكارات و به‌ویژه خلاقیت‌های برخاسته از مبانی اسلامی را یافت و تا رسیدن به منزلت مطلوب راهی طولانی و پرچالش در پیش است. از این روی، افزون بر استنباط، استخراج، تفسیر و تبیین آموزه‌های دینی و سازماندهی معارف اسلامی، كاوش در مسائل علوم انسانی و اجتماعی از دیدگاه اسلامی و تبیین
﴿ صفحه 13﴾
آن‌ها از مهم‌ترین اهداف و اولویت‌های مؤسسات علمی به‌ویژه مراكز پژوهشی حوزه‌های علمیه است.
مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(رحمه الله) در پرتو تأییدات رهبر كبیر انقلاب اسلامی و حمایت‌های بی‌دریغ خلف صالح وی، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای «مد ظله العالی» از آغازِ تأسیس بر اساس سیاست‌ها و اهداف ترسیم شده از سوی حضرت آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی «دامت بركاته» به امر پژوهش‌های علمی و دینی اهتمام داشته و در مسیر برآوردن نیازهای فكری و دینی جامعه، به پژوهش‌های بنیادی، راهبردی و كاربردی پرداخته است. معاونت پژوهش مؤسسه برای تحقق این مهم، افزون بر برنامه‌ریزی و هدایت دانش‌پژوهان و پژوهشگران، در زمینه نشر آثار محققان نیز كوشیده و بحمدالله تاكنون آثار ارزنده‌ای را در حد توان خود به جامعه اسلامی تقدیم كرده است.
كتابِ پیش روی، بخشی از مباحث قرآنی استاد فرزانه، حضرت آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی «دامت بركاته» است كه با تلاش پژوهشگر ارجمند حجت الاسلام آقای کریم سبحانی نگارش یافته است. هدف اصلی كتاب ارائه معارف قرآنی برای جویندگان آموزه‌های ناب الهی است. معاونت پژوهش، دوام عمر پربركت معظم‌له و توفیق روزافزون پژوهشگر محترم این اثر را از خداوند متعال خواستار است.
معاونت پژوهش
مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(رحمه الله)
﴿ صفحه 14﴾
﴿ صفحه 15﴾
نشست اول: چیستی ملاقات با خداوند و حركت به سوی او (1)
﴿ صفحه 16﴾
﴿ صفحه 17﴾
«یَا أَیُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِیهِ؛(3) ای انسان، حقّا که تو به سوی پروردگار خود به سختی در تلاشی و او را ملاقات خواهی کرد».
مفهوم واژه کدح و ملاقی
کلمه «کدح» تنها یک بار و در سوره انشقاق به کار رفته است و به معنای حرکت و تلاش همراه با رنج و خستگی است و چون با کلمه «الی» متعدی شده، در آن سیر و حرکت نهفته است. اما کلمه «ملاقی» اسم فاعل از باب مفاعله و ثلاثی مجرد آن «لقی» است که از مصدر و ماده «لقا» به معنای روبه رو و مصادف شدن اشتقاق یافته است. فعل ثلاثی مجرد «لقی» هنگامی به كار می‌رود که عمل به هم رسیدن و برخورد کردن از یک طرف انجام پذیرد و اگر برخورد و به هم رسیدن دو جانبه و از هر دو طرف رخ دهد، از فعل «تلاقی» یا «مقابله» استفاده می‌شود. در این صورت فعل و اقدام به هر دو طرف نسبت داده می‌شود، چون در
﴿ صفحه 18﴾
باب «مفاعله»، مطاوعه، به معنای موافقت و اقدام دوجانبه نهفته است. فعل تلاقی و واژه ملاقات در مورد دو چیز و یا دو کسی به کار می‌رود که از هم دور بوده و فاصله و جدایی بین آن دو وجود داشته باشد و اکنون آن دو به هم رسیده‌اند و در مورد دو چیزی که پیش‌تر بین آن دو جدایی و فاصله نبوده، به کار نمی‌روند. در تعبیراتی که در قرآن درباره لقا و ملاقات با خداوند، کلمه «رب» و یا «الله» به صورت مفعول ذکر شده است، مشتقات «لقا» یا به صورت اسم فاعل و یا به صورت مصدر به «الله» و یا «رب» و یا ضمیر راجع به آن دو آمده است.
برخی درباره ضمیر کلمه «ملاقیه» در آیه شریفه گفته‌اند مرجع آن خداوند است؛ بدین معنا که انسان در نهایت حرکت همراه با رنج و تلاش خویش و عملی که به هم رسانده است، خداوند را ملاقات می‌کند. برخی گفته‌اند مرجع ضمیر «ملاقیه»، عمل است؛ بدین معنا که انسان در قیامت عمل خویش را ملاقات می‌کند. برخی گفته‌اند معنای «ملاقیه»، ملاقات با پرونده عمل است؛ چون عمل انسان در دنیا به انجام رسیده و پایان پذیرفته است و انسان در قیامت با پرونده عمل خویش روبه رو می‌گردد. برخی گفته‌اند معنای «ملاقیه» این است انسان با پاداش و یا کیفر عملش روبه رو می‌گردد؛(4) اما از بین توجیهات مزبور، معنا و توجیه اول برتری دارد. باید افزود که کلماتی چون، لقا، ملاقی و یلاقی و دیگر مشتقات آن‌ها حدود بیست بار در قرآن در ارتباط با لقا و ملاقات با خدا به کار رفته‌اند. حدود ده بار نیز درباره ملاقات روز قیامت به کار
﴿ صفحه 19﴾
رفته‌اند، درباره آیه «وَیُنذِرُونَكُمْ لِقَاء یَوْمِكُمْ هَـذَا...»(5) نیز احتمال داده‌اند که مراد لقا خداوند در روز قیامت است.