تجسم عقاید و اعمال در برزخ
قال الصادق(ع): «اِذا دَخَلَ الْمُؤمِنُ قَبْرَهُ كانَتِ الصّلوةُ عَنْ یَمینِهِ، وَالزَّكوةُ عَن یُسارِهِ، وَالْبِرُّ مُطِلُّ علیه.
قالَ: فَیَتَنَحَّی الصّبرُ ناحیةً. فَاِذا دَخَلَ عَلَیهِ الْمَلَكانِ اللّذانِ یَلیان مُسائَلَتَهُ قالَ الصّبرُ لِلصّلوة و الزّكاةِ وَ الْبِرِّ: دوُنَكُم صاحِبَكُمْ فَاِنْ عَجَزْتُمْ عَنْه فَاَنَا دُونَهُ»(94)
چون مؤمن به قبر داخل شد، نماز او در جانب راست و زكات او در جانب چپ او قرار گرفته و كارهای خیر او بر او اشراف داشته است. حضرت در ادامه فرمود: پس صبر از او فاصله گرفته در جانبی قرار می‌گیرد. وقتی ملكینِ سؤال، بر او وارد شدند، صبر او به نماز و زكات و کار خیر او می‌گوید از صاحب خود محافظت كنید و اگر چنانچه شما عاجز شدید من او را حفظ می‌كنم.
به طوری كه ملاحظه می‌كنید همان طور كه نماز و زكات و صبر، انسان مؤمن را در دنیا حفظ می‌كنند، در برزخ نیز در مقابل ملكین به كمك او می‌آیند و تجسم می‌یابند و این به جهت آن است كه این اعمال در روح او تثبیت شده و جزء عقیده او گردیده است.
نکتة قابل توجه این‌که صبر در دینداری در عالم برزخ نقش خاصی دارد که عبارت باشد از نجات نهایی، یعنی اگر سایر عبادات ما آنچنان نورانی نبود که در برزخ کار را تمام کنند صِرف استمرار این عبادات و صبر بر آنها نقش اساسی را بازی می‌کند و کار را به نفع انسان تمام می‌کند، پس اگر سعی بر متعالی‌کردن عبادات نداریم سعی بر استمرار بر آنها باید داشت تا صبر به کمکمان بیاید.
عالم برزخ، شروع بیداری است
با مرگ و كنار رفتن حجاب دنیا، آنچه در باطن بود، ظاهر می‌شود و صورت برزخی عقاید و اخلاق و اعمال ما ظاهر می‌گردد و لذا در واقع عالم برزخ، شروع بیداری انسان است نسبت به خود و حقیقتاً تا در دنیا بوده، در خواب به‌سر می‌برده و در رؤیایی با خیالات دنیایی، نسبت به چیزهایی خوشحال و نسبت به چیزهایی ناراحت بوده كه همه و همه یك خواب طولانی به حساب می‌آید، همان‌طور که انسان هنگام خواب از همه نظام دنیوی كه در كنارش است غافل است، انسان هم در دنیا نسبت به نظام برزخی كه باطن همین دنیاست غافل است، و چون مُرد بیدار می‌شود چنانچه قرآن در مورد اهل دنیا می‌فرماید:
«یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیوةِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الاخِرَةِ هُمْ غافِلُون»(95)
آنها فقط به ظاهر زندگی دنیایی علم دارند و از آخرت خود غافل‌اند.
انسان در برزخ؛ ابتدا از باطن حیات دنیایی‌اش آگاه می‌شود و سپس همان باطن، حكم ظاهر را پیدا می‌كند و در سیر خود به باطنِ حیات برزخی می‌رسد و این سیر ادامه می‌یابد تا به حقیقت عقاید و اخلاق و اعمال خود در قیامت برسد، آن هم پس از حشر و حساب و میزان. بنابراین نه تنها حیات دنیوی نسبت به حیات برزخی همانند خواب خواهد بود، بلكه حیات برزخی هم نسبت به حیاتی كه در حشر است مانند خواب است و پس از برزخ، در حشر در واقع از خواب برزخی بیدار می‌شویم تا آن‌جا كه قرآن می‌فرماید: «وَ اِنَّ اِلی رَبِّكَ الْمُنْتَهی» یعنی و به سوی پروردگارت، انتهای كار است. و یا می‌فرماید: «وَ اِلَیْهِ الرُّجْعی» و به سوی خدا است برگشت هركس، حال چه مؤمن و چه كافر؛ و چون كفار در برزخ متوجه می‌شوند كه سیرشان به سوی قیامت منجر به عذاب الهی خواهد شد. به گفته امام صادق(ع) به پروردگارشان می‌گویند:
«پروردگارا ! قیامت را برای ما پیش نیاور و آنچه را به ما وعده داده‌ای برآورده نكن ».(96)
چون می‌دانند هر چه جلو می‌روند و به عالم حقیقت و نور نزدیك می‌شوند، آلودگی آنها بیشتر عیان می‌گردد و فشار ناشی از آن، عمیق‌تر می‌گردد. می‌بینند كه چگونه آلودگی‌هایشان مانع سیر به عوالم نوری می‌گردد، كه اگر نبود این آلودگی‌ها، هم این عذاب‌ها را نداشتند و هم در آن عوالم، پاك و طیب در طریق لقای الهی بودند و این حسرت، خود عذابی است مضاعف كه خود را به دور از منزل‌های اُنس با حق می‌بینند و آلودگی‌‌های دوری از شریعت، مانع رسیدن به آن مقامات است.
كسانی كه در حیات دنیوی،در طریق ایمان و توحید، یعنی در طریق الی‌الله بوده‌اند، و به معنی صحیح كلمه جدیّت داشته‌اند و همّت آنان بر تثبیت ایمان بوده و صادقانه و مخلصانه سعی در اطاعت حق و جلب رضوان او داشته‌اند و در این راه، راسخ و ثابت گردیده‌اند، در حقیقت مجذوب به‌سوی حضرت حق شده و انجذاب خاصی در ذات و دل و جان آنان وجود دارد. همین انجذاب به سوی حق كه روح و جان ایمان است, در این مرحله به فریاد آنها می‌رسد و آنها را از بند آلودگی‌ها كه مانع سیر به حق است می‌رهاند.
فشار قبر، شروع سیر کمالی مؤمن
پیامبر خدا(ص) می‌فرمایند:
«إنّ الْقَبْرَ اَوَّلُ مَنازِلِ الآخِرَةِ فَإِنْ نَجا مِنْهُ فَما بَعْدَه أیْسَرُ مِنْهُ وَ إنْ لَمْ یَنْجَحْ مِنه فَما بَعْدَه لَیْسَ أقَلَّ مِنْهُ»(97)
قبر اولین منزل از منازل آخرت است، اگر انسان از این منزل نجات پیدا كرد منازل بعدی از آن آسان‌تر خواهد بود و اگر از این منزل نجات پیدا نكرد منازل بعد از آن، كمتر از آن نیست.
این روایت پر رمز و راز ما را متوجه می‌كند كه كسانی در برزخ سیر به‌سوی كمال دارند و كسانی هم همواره بر عذابشان افزوده می‌شود و مسلم آن‌هایی رو به سوی كمال دارند كه در تثبیت ایمان و در عمل صالح كوشیده‌اند و لذا نه تنها سختی‌های برزخ آنها را به عقب نمی‌راند بلكه وسیله طهارت آنها می‌گردد و نیز ما را متوجه می‌كند كه انسان در سیر خود به سوی حضرت حق، منازل و عوالمی را در پیش دارد ولی این سیر كار آسانی نیست، بلكه باید انسان در اصلاح عقیده و عمل خود جدیّت به خرج دهد و گرنه نه‌تنها از عذاب‌های برزخی بیرون نمی‌آید بلكه آن عذاب‌ها همچنان بیشتر می‌شود. و نیز از این روایت معلوم می‌شود كه با نجات یافتن از مشكلات برزخ كه اصل مشكلات است، باز مشكلاتی در پیش است و هر عالَمی و هر منزلی از منازل آخرت، خطرات مخصوصی دارد كه انسان باید پس از فشارهای آن عالَم و تطهیر شدن، از آن بگذرد. چیزی كه هست نجات یافتن از مشكلات عوالم بعدی برای كسی كه از خطرات برزخ نجات یافته آسان‌تر است.