مرگ و ظهور ملکات
مرگ و انقطاع از دنیا و قرار گرفتن در برزخ، همانند بیدارشدن از خواب است كه انسان ناگهان در وضع جدیدی كه چندان فاصله‌ای با آن نداشته و از آن محجوب بوده است، می‌افتد، حجاب‌ها كنار می‌رود و انسان در باطن خود قرار می‌گیرد. و در همین راستاست كه پیامبر(ص) فرمودند: «اَلنّاسُ نِیامٌ فَاِذا ماتوا انْتَبَهُوا»(90)
مردم در زندگی دنیایی در خوابند، چون بمیرند بیدار می‌شوند.
بنا به فرمایش امام‌خمینی(ره):
«همین‌كه مرگ آمد و توجه نفس از بدن سلب شد، تمام بیماری‌های جسم مرتفع شود، ولیكن اگر انسان دارای امراض نفسانی باشد، اوّلِ پیدایش آن‌هاست، در واقع همین كه به خود آمد، امراضی كه در باطن داشت همه هجوم آورند، كه تا آن وقت برای او مخفی بود».(91)
مرحوم مجلسی(ره) در مرآة‌العقول در شرح حدیث شریف «كُنْتُ سَمْعَهُ وَ بَصَرَهُ»(92) فرماید:
«كسی كه چشم و گوش و دیگر اعضاء خود را در راه اطاعت حق‌تعالی صرف نكند، دارای چشم و گوش روحانی نشود و این چشم و گوش مُلكیِ جسمانی در آن عالم نرود، و در عالم قبر و قیامت بی‌گوش و چشم باشد، و میزان سؤال و جواب قبر، آن اعضای روحانی است.»(93)
تجسم عقاید و اعمال در برزخ
قال الصادق(ع): «اِذا دَخَلَ الْمُؤمِنُ قَبْرَهُ كانَتِ الصّلوةُ عَنْ یَمینِهِ، وَالزَّكوةُ عَن یُسارِهِ، وَالْبِرُّ مُطِلُّ علیه.
قالَ: فَیَتَنَحَّی الصّبرُ ناحیةً. فَاِذا دَخَلَ عَلَیهِ الْمَلَكانِ اللّذانِ یَلیان مُسائَلَتَهُ قالَ الصّبرُ لِلصّلوة و الزّكاةِ وَ الْبِرِّ: دوُنَكُم صاحِبَكُمْ فَاِنْ عَجَزْتُمْ عَنْه فَاَنَا دُونَهُ»(94)
چون مؤمن به قبر داخل شد، نماز او در جانب راست و زكات او در جانب چپ او قرار گرفته و كارهای خیر او بر او اشراف داشته است. حضرت در ادامه فرمود: پس صبر از او فاصله گرفته در جانبی قرار می‌گیرد. وقتی ملكینِ سؤال، بر او وارد شدند، صبر او به نماز و زكات و کار خیر او می‌گوید از صاحب خود محافظت كنید و اگر چنانچه شما عاجز شدید من او را حفظ می‌كنم.
به طوری كه ملاحظه می‌كنید همان طور كه نماز و زكات و صبر، انسان مؤمن را در دنیا حفظ می‌كنند، در برزخ نیز در مقابل ملكین به كمك او می‌آیند و تجسم می‌یابند و این به جهت آن است كه این اعمال در روح او تثبیت شده و جزء عقیده او گردیده است.
نکتة قابل توجه این‌که صبر در دینداری در عالم برزخ نقش خاصی دارد که عبارت باشد از نجات نهایی، یعنی اگر سایر عبادات ما آنچنان نورانی نبود که در برزخ کار را تمام کنند صِرف استمرار این عبادات و صبر بر آن‌ها نقش اساسی را بازی می‌کند و کار را به نفع انسان تمام می‌کند، پس اگر سعی بر متعالی‌کردن عبادات نداریم سعی بر استمرار بر آن‌ها باید داشت تا صبر به کمکمان بیاید.
عالم برزخ، شروع بیداری است
با مرگ و كنار رفتن حجاب دنیا، آنچه در باطن بود، ظاهر می‌شود و صورت برزخی عقاید و اخلاق و اعمال ما ظاهر می‌گردد و لذا در واقع عالم برزخ، شروع بیداری انسان است نسبت به خود و حقیقتاً تا در دنیا بوده، در خواب به‌سر می‌برده و در رؤیایی با خیالات دنیایی، نسبت به چیزهایی خوشحال و نسبت به چیزهایی ناراحت بوده كه همه و همه یك خواب طولانی به حساب می‌آید، همان‌طور که انسان هنگام خواب از همه نظام دنیوی كه در كنارش است غافل است، انسان هم در دنیا نسبت به نظام برزخی كه باطن همین دنیاست غافل است، و چون مُرد بیدار می‌شود چنانچه قرآن در مورد اهل دنیا می‌فرماید:
«یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیوةِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الاخِرَةِ هُمْ غافِلُون»(95)
آن‌ها فقط به ظاهر زندگی دنیایی علم دارند و از آخرت خود غافل‌اند.
انسان در برزخ؛ ابتدا از باطن حیات دنیایی‌اش آگاه می‌شود و سپس همان باطن، حكم ظاهر را پیدا می‌كند و در سیر خود به باطنِ حیات برزخی می‌رسد و این سیر ادامه می‌یابد تا به حقیقت عقاید و اخلاق و اعمال خود در قیامت برسد، آن هم پس از حشر و حساب و میزان. بنابراین نه تنها حیات دنیوی نسبت به حیات برزخی همانند خواب خواهد بود، بلكه حیات برزخی هم نسبت به حیاتی كه در حشر است مانند خواب است و پس از برزخ، در حشر در واقع از خواب برزخی بیدار می‌شویم تا آن‌جا كه قرآن می‌فرماید: «وَ اِنَّ اِلی رَبِّكَ الْمُنْتَهی» یعنی و به سوی پروردگارت، انتهای كار است. و یا می‌فرماید: «وَ اِلَیْهِ الرُّجْعی» و به سوی خدا است برگشت هركس، حال چه مؤمن و چه كافر؛ و چون كفار در برزخ متوجه می‌شوند كه سیرشان به سوی قیامت منجر به عذاب الهی خواهد شد. به گفته امام صادق(ع) به پروردگارشان می‌گویند:
«پروردگارا ! قیامت را برای ما پیش نیاور و آنچه را به ما وعده داده‌ای برآورده نكن ».(96)
چون می‌دانند هر چه جلو می‌روند و به عالم حقیقت و نور نزدیك می‌شوند، آلودگی آن‌ها بیشتر عیان می‌گردد و فشار ناشی از آن، عمیق‌تر می‌گردد. می‌بینند كه چگونه آلودگی‌هایشان مانع سیر به عوالم نوری می‌گردد، كه اگر نبود این آلودگی‌ها، هم این عذاب‌ها را نداشتند و هم در آن عوالم، پاك و طیب در طریق لقای الهی بودند و این حسرت، خود عذابی است مضاعف كه خود را به دور از منزل‌های اُنس با حق می‌بینند و آلودگی‌‌های دوری از شریعت، مانع رسیدن به آن مقامات است.
كسانی كه در حیات دنیوی،در طریق ایمان و توحید، یعنی در طریق الی‌الله بوده‌اند، و به معنی صحیح كلمه جدیّت داشته‌اند و همّت آنان بر تثبیت ایمان بوده و صادقانه و مخلصانه سعی در اطاعت حق و جلب رضوان او داشته‌اند و در این راه، راسخ و ثابت گردیده‌اند، در حقیقت مجذوب به‌سوی حضرت حق شده و انجذاب خاصی در ذات و دل و جان آنان وجود دارد. همین انجذاب به سوی حق كه روح و جان ایمان است, در این مرحله به فریاد آن‌ها می‌رسد و آن‌ها را از بند آلودگی‌ها كه مانع سیر به حق است می‌رهاند.