آسایش دو گیتی
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(ع): «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) اَلدُّنْیَا دُوَلٌ فَمَا كَانَ لَكَ مِنْهَا أَتَاكَ عَلَى ضَعْفِكَ وَ مَا كَانَ مِنْهَا عَلَیْكَ لَمْ تَدْفَعْهُ بِقُوَّتِكَ وَ مَنِ انْقَطَعَ رَجَاؤُهُ مِمَّا فَاتَ اسْتَرَاحَ بَدَنُهُ وَ مَنْ رَضِیَ بِمَا رَزَقَهُ اللَّهُ قَرَّتْ عَیْنُهُ».(124)
امام‌باقر(ع) فرمود كه پیامبر(ص) می‌فرمایند: دنیا در حال چرخش است، پس آنچه از آن برای تو است، به تو می‌رسد، هرچند ضعیف باشی، و آنچه هم علیه تو است به تو می‌رسد و تو نمی‌توانی آن را دفع كنی، هرچند قوی باشی، و كسی كه امیدش را به آنچه از دست او رفته قطع كرد، از زحمات بدنی راحت شد، و كسی كه به آنچه خدا برای او رزق قرار داد، راضی شد، در آرامش كامل به‌سر می‌برد.
ملاحظه می‌كنید كه حضرت باقر(ع) چگونه رمز و راز آمدن و رفتن اموالِ دنیا آشكار می‌كنند و می‌فرمایند: «اَلدُّنْیَا دُوَلٌ» یعنی دنیا چیزی است در حال چرخش، نه نگه‌داشتنی است و نه اگر رفت برای همیشه رفته است، خیلی شبیه توپ فوتبال در میدان بازی است كه نه هر بازیكنی می‌تواند توپ را برای همیشه نزد خود نگهدارد و نه آنچنان است كه اگر از دست او رفت دیگر برنگردد. البته فرق چرخش دنیا با چرخش توپ آن است كه چرخش دنیا در اختیار انسان‌ها نیست. به هر صورت فرمود: «اَلدُّنْیَا دُوَلٌ» تا ما نه از ماندن آنچه در دست داریم مطمئن شویم و گمان كنیم با قدرت و ابتكار خود می‌توانیم آن را حفظ كنیم و نه مأیوس باشیم كه ضعف ما مانع به‌دست آمدن دنیا برای ما است. در همین راستا فرمود آنچه از حوادث دنیا بر علیه توست نیز به تو می‌رسد و قوت تو مانع رسیدن آن نیست. آری تو نسبت به آن حادثه باید بتوانی خوب امتحان دهی.
سپس دو نكته مطرح فرمودند كه عامل آسایش دنیا و آخرت ما خواهد شد. می‌فرمایند: كسی كه به آنچه خدا برای او رزق قرار داد، راضی شد، در آرامش كامل به‌سر می‌برد. نكتة اول موجب آسایش دنیا و بدن ما است، چون به دنبال آنچه از دست ما رفت، نمی‌دویم تا آن را برگردانیم، چراكه طبق قاعده «الدُّنْیَا دُوَلٌ» باید می‌رفت و ما هم باید پس از رفتن، از آن دل بركنیم. و نكتة دوم موجب آسایش آخرت ما است، چرا كه اگر به رزقی كه خدا برای ما قرار داد راضی شدیم، خداوند نیز از ما راضی خواهد شد و این چشم‌روشنی بزرگی است.
زندگی‌ای كه خدا ضمانت می‌كند
قالَ علی‌بن‌موسی‌الرّضا(ع): «وَلْیَكُنْ نَفَقَتُكَ عَلَى نَفْسِكَ وَ عِیَالِكَ قَصْداً فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یَقُولُ یَسْئَلُونَكَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ وَ الْعَفْوُ الْوَسَطُ وَ قَالَ اللَّهُ وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا إِلَى آخِرِهِ. وَ قَالَ الْعَالِمُ: ضَمِنْتُ لِمَنِ اقْتَصَدَ أَنْ لا یَفْتَقِرَ».(125)
امام رضا(ع) می‌فرمایند: باید خرج و نفقة خود و خانواده‌ات متوسط و میانه‌روانه باشد، چرا كه خدای‌تعالی می‌فرماید: «ای پیامبر! از تو می‌پرسند چگونه انفاق كنند، بگو: «عفو»، و «عفو» یعنی «وسط» و خداوند فرمود: مؤمنین چون انفاق كنند تند روی نمی‌كنند و جانب وسط را رعایت می‌كنند، و آن حضرت فرمود: ضمانت می‌كنم كسی را كه میانه‌روی پیشه كند او را فقیر نگردانم.
حضرت ثامن‌الائمه(ع) بركات و رمز و راز میانه‌روی در زندگی را برمی‌گشایند و بعد از آن‌كه از زبان خداوند آن را روشن فرمودند كه مؤمنین؛ نه اسراف می‌كنند و نه بر خود و خانوادة خود تنگ می‌گیرند، فرمود: ضمانت می‌كنم كه هركس زندگی معتدلی را در پیش گیرد، فقیر نشود. آری! كنتــرل زنــدگی در حـدّ میانـه‌روی كـار مشـكلی است- به‌خصوص كه میانه‌روی برای هركس شبیه دیگری نیست- ولی نتایج آن نیز بزرگ و اطمینان بخش است.
هر حلالی را حرامی است
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(ع) : قَالَ لَیْسَ مِنْ نَفْسٍ إِلَّا وَ قَدْ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهَا رِزْقَهَا حَلالاً یَأْتِیهَا فِی عَافِیَةٍ وَ عَرَضَ لَهَا بِالْحَرَامِ مِنْ وَجْهٍ آخَرَ فَإِنْ هِیَ تَنَاوَلَتْ شَیْئاً مِنَ الْحَرَامِ قَاصَّهَا بِهِ مِنَ الْحَلَالِ الَّذِی فَرَضَ لَهَا».(126)
امام باقر(ع) فرمودند: هیچ‌كس نیست مگر این‌كه خدای عزّ و جلّ برای او رزق حلالی در عین سلامت و عافیت، فرض كرده و در عرض هر رزق حلالی، از جهت دیگر، رزق حرامی را قرار داده، پس اگر آن شخص چیز حرامی را به‌دست آورد، به همان اندازه از رزق حلال او كم می‌گذارند.
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع): قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْخَلْقَ وَ خَلَقَ مَعَهُمْ أَرْزَاقَهُمْ حَلَالًا طَیِّباً فَمَنْ تَنَاوَلَ شَیْئاً مِنْهَا حَرَاماً قُصَّ بِهِ مِنْ ذَلِكَ الْحَلَالِ».(127)
از امام صادق(ع) است كه فرمود: خداوند عزّ و جلّ افراد را خلق كرد و همراه آنها رزقشان را به صورت حلال و طیب خلق نمود، پس اگر كسی آن را به صورت حرام به‌دست آورد، به همان اندازه از رزق حلال او كم می‌شود.
توجه فرمودید كه در حدیث اول امام باقر(ع) چه اسراری از سنت رزق را در عالَم هستی برای انسان‌ها روشن فرمودند، كه اولاً؛ هركس رزق حلالی دارد كه در نهایت آرامش و عاقبت به خیری برای او قرار داده‌اند. ثانیاً؛ درست از جهت دیگر همان رزق را به صورت حرام بر او عرضه كرده‌اند تا در عرضة انتخاب بین حلال و حرام، ایمان او آزموده شود و بتواند بین رزق حلال و مشابه آن كه به صورت حرام است یكی را انتخاب كند. ثالثاً؛ این طور نیست كه انسان گمان كند حالا كه آن وجه حلالِ رزق برایمان هست پس خوب است فعلاً وجه حرام آن را استفاده كنیم و سپس به سراغ وجه حلال آن رویم. می‌فرماید: درست به همان اندازه كه از حرام استفاده نمودی از حلالی كه برایت مقدر شده است كاسته می‌شود.
آیا بر انسان بصیر لازم نیست بر این نكتة نورانی تأمل كند كه امام می‌فرمایند: «درست در كنار رزق حلال، وجه حرامی از آن رزق را بر او عرضه می‌دارند.»
اگر عنایت فرمایید مطلب فوق جواب بسیاری از سؤالات انسان‌های دقیق در مورد فلسفة رزق است. آن‌جایی كه انسان سؤال می‌كند چرا ما را محتاج به رزق نمود و چرا این رزق‌ها را رنگارنگ كرد و شرایط متنوعی در دست‌یابی به آن فراهم كرد؟ جواب همة آنها را در یك كلمه فرمود كه بناست در كنار هر رزق حلالِ خوش عاقبتی، رزق حرام بد عاقبتی عرضه شود تا انسان آزموده گردد. بر شماست كه بر این حدیث نورانی تأملی بیش از آنچه عرض كردیم داشته باشید.
در حدیث دوم حضرت امام صادق(ع) آخرین عبارت از حدیث اول را متذكر می‌شوند كه: این طور نیست كه گمان كند حالا كه آن وجه حلال رزق برایمان هست پس خوب است فعلاً وجه حرام آن را استفاده كنیم و سپس به سراغ وجه حلال آن رویم. می‌فرمایند: درست به همان اندازه كه از حرام استفاده نمودی از حلالی كه برایت مقدر شده است كاسته می‌شود.